Jak działa fentanyl?

Fentanyl, podobnie jak heroina, morfina i inne substancje opioidowe, działa na receptory opioidowe. Aktywacja tych receptorów może doprowadzić do zniesienia bólu (fentanyl podany dożylnie działa natychmiastowo!), uspokojenia (sedacji), a nawet depresji ośrodka oddechowego, czyli zredukowania częstotliwości oddechów [1].

Ponadto stosowanie fentanylu wiąże się także ze zwiększeniem aktywności dopaminy w mózgu, co wpływa na tzw. układ nagrody. Pojawia się uczucie przyjemności, nadmiernego pobudzenia i euforii. Regularne zażywanie fentanylu może doprowadzić do rozwoju tolerancji na tę substancję i konieczności ciągłego zwiększania dawki dla uzyskania konkretnego efektu [1, 2].

Zarówno fentanyl, jak i jego analogi są wpisane przez polskie Ministerstwo Zdrowia na listę substancji psychotropowych, środków odurzających oraz nowych substancji psychoaktywnych.

Jak powstał fentanyl?

Fentanyl został zsyntetyzowany w 1960 roku przez Paula Janssena, belgijskiego lekarza, założyciela firmy farmaceutycznej Janssen (spółka jest obecnie zależna od marki Johnson & Johnson).

Janssen był świadomy, że opracowuje cząsteczkę znacznie silniejszą od morfiny (uważa się, że fentanyl jest ok. 100 razy silniejszy od morfiny i 50 razy silniejszy od heroiny), jednak uważał, że nowy lek będzie bardziej selektywny w stosunku do receptorów opioidowych. Co za tym idzie, miał wykazywać większy profil bezpieczeństwa w porównaniu do morfiny [3].

Fentanyl i jego pochodne. Ile razy silniejsze od morfiny?

Do tej pory zsystentyzowano wiele cząsteczek, których budowa chemiczna jest podobna do fentanylu, np. karfentanyl (ok. 10 000 razy silniejszy od morfiny), sufentanyl, remifentanyl czy alfentanyl). Natomiast inny analog fentanylu – lofentanyl – jest obecnie uważany za jeden z najsilniejszych znanych leków opioidowych [4].

Wciąż brakuje szczegółowej wiedzy na temat rzeczywistej siły działania niektórych pochodnych fentanylu (np. cyklopropylofentanylu, jednego z najnowszych analogów). Co ciekawe, firma farmaceutyczna Janssen oceniała, że niektóre analogi fentanylu mogą mieć ok. 6000 razy silniejsze działanie niż morfina (tak jest w przypadku izomeru cis 3-metylofentanylu), inne natomiast mogą działać słabiej [5, 6].

Nawet niewielka zmiana struktury cząsteczki pociąga za sobą różnicę w oddziaływaniu na organizm. Wiele z pochodnych fentanylu szybciej niż inne opioidy przenika przez barierę krew-mózg, a także w większym stopniu powoduje wystąpienie naprawdę ciężkiej depresji oddechowej, która może prowadzić do zgonu [6].

W ramach ciekawostki dodam, że mieszanina analogów fentanylu – karfentanylu i remifentanylu – była wykorzystana w 2002 roku przez rosyjskie służby specjalne, które próbowały udaremnić zamach terrostyczny zorganizowany przez Czeczenów w moskiewskim teatrze na Dubrowce. Mieszanina gazów uśmierciła wówczas 125 zakładników (!), a to uświadamia, jak silnymi substancjami są zarówno fentanyl, jak i jego pochodne [7].

Do czego stosuje się fentanyl w lecznictwie?

Aż do 2010 roku fentanyl był stosowany głównie w anestezjologii (znieczulenia), jednak później zaczęto dopuszczać do obrotu coraz więcej preparatów do tzw. powszechnego stosowania.

Są to m.in. tabletki podpoliczkowe (AuroFena, Effetora), aerozole do nosa (Instanyl, PecFent), a także plastry transdermalne (Durogesic, Fenta MX, Matrifen, Fentanyl Actavis) oraz preparaty w postaci iniekcji (Fentanyl WZF). Stosuje się je głównie w leczeniu różnego rodzaju chorób przewlekłych, a także u pacjentów onkologicznych [8, 9, 10].

Zatrucia fentanylem w USA i Europie

Wiele przypadków zatruć fentanylem ma miejsce w Stanach Zjednoczonych, jednak w Europie również dochodzi do tego typu sytuacji. W 2021 roku kraje członkowskie Unii Europejskiej zgłosiły ok. 140 zgonów, które powiązano z przedawkowaniem fentanylu [11].

Dla porównania, w Stanach Zjednoczonych w tym samym czasie ilość zgonów z powodu przedawkowania fentanylu lub jego pochodnych wyniosła ok. 70 600 (!). Szacuje się, że z powodu przedawkowania substancji opioidowych, w tym fentanylu i jego pochodnych, umiera dziennie nawet 150 Amerykanów, przy czym to mężczyźni stanowią największy odsetek zgonów [12].

W Polsce pierwsze przypadki podejrzenia zatruć oraz zatruć fentanylem i jego analogami odnotowano w 2014 roku. W 2018 roku zaraportowano 162 zgony związane z przedawkowaniem pochodnych fentanylu, przy czym zaznacza się, że dane dotyczące liczby zatruć mogą być niedoszacowane [13].

Nielegalny łańcuch dystrybucji fentanylu i jego pochodnych

Zarówno fentanyl, jak i jego analogi są dystrybuowane i stosowane w niekontrolowany sposób, co wywołuje liczne uzależnienia i zgony. Tylko w 2022 roku amerykańska  DEA (ang. Drug Enforcement Administration – Agencja do Walki z Narkotykami) skonfiskowała ok. 58 mln tabletek zawierających fentanyl oraz ok. 6000 kg fentanylu w proszku (!) [14].

Amerykańskie statystyki wyraźnie pokazują, że liczba przestępstw związanych z nielegalnym łańcuchem dystrybucji fentanylu oraz jego pochodnych stale wzrasta (trend obserwuje się od 2017 r.) [14].

Fentanyl i jego analogi mogą być jednym ze składników dopalaczy (ang. designer drugs). Co więcej, są również dodawane do innych substancji psychoaktywnych, np. heroiny, metamfetaminy czy kokainy, o czym osoba je stosująca najczęściej nie ma pojęcia [15].

Na amerykańskim rynku ostatnimi czasy “popularne” stało się łączenie fentanylu z ksylazyną (lekiem uspokajającym stosowanym w weterynarii), która ma m.in. wydłużać czas działania opioidu.

Administracja Joe Bidena poinformowała w lipcu br. o podjęciu konkretnych działań mających na celu wyeliminowania nielegalnych mieszanek z amerykańskiego rynku. Ma to skutkować znacznym zredukowaniem liczby zgonów związanych z przedawkowaniem fentanylu i jego pochodnych [16].

Podejrzenie przedawkowania fentanylu i jego pochodnych – co robić?

Wśród objawów charakterystycznych dla przedawkowania fentanylu można wymienić m.in. spadek nastroju, urojenia, halucynacje, nadmierne pobudzenie oraz zaburzenia świadomości. Najcięższym powikłaniem jest oczywiście depresja oddechowa, która postępuje znacznie szybciej niż w przypadku przedawkowania heroiny. Ratunkiem jest podanie odpowiedniej dawki naloksonu – leku, który znosi reakcje wywołane przez substancje opioidowe i stanowi swoistą “odtrutkę” w przypadku przedawkowania heroiny czy fentanylu bądź jego pochodnych.

Co ciekawe, wprowadzono program prewencyjny (m.in. w USA) mający poprawić dostępność naloksonu dla osób, u których istnieje realne ryzyko przedawkowania opioidów. W ramach programu “Take-home naloxone” pacjent otrzymuje nalokson w postaci aerozolu donosowego (Narcan, Nyxoid). Skuteczność przedsięwzięcia oceniono bardzo wysoko: ustąpienie symptomów depresji oddechowej oszacowano na ok. 79%, natomiast przeżywalność na ok. 96% [17].

Brak wiedzy na temat mechanizmu i siły działania fentanylu, zwłaszcza wśród osób, które stosują tę substancję choćby w niewielkich ilościach, ale w sposób niekontrolowany (także w celach rekreacyjnych), może doprowadzić w szybkim czasie do rozwoju uzależnienia, przedawkowania, śpiączki, uszkodzenia mózgu, a nawet śmierci [1].

Jeśli fentanyl ma być wykorzystywany w warunkach domowych, ze względu na jego siłę i mechanizm działania, powinien być stosowany tylko i wyłącznie pod nadzorem lekarza, w ściśle określonym schemacie.