Co to jest kserostomia?
Kserostomia, czyli suchość błony śluzowej jamy ustnej jest schorzeniem dotykającym ok. 10% populacji [1]. Jej przyczyną mogą być zarówno błahe dolegliwości jak również poważne choroby. Wyróżniamy dwa rodzaje kserostomii:
- prawdziwą (Xerostomia vera) — charakteryzującą się ograniczeniem lub zahamowaniem wydzielania śliny przez ślinianki. Kserostomię prawdziwą możemy dodatkowo sklasyfikować typami. W typie I nie obserwujemy nieprawidłowości w obrębie błony śluzowej jamy ustnej. Natomiast typ II charakteryzuje się zanikiem błony śluzowej.
- rzekomą (Xerostomia spuria) — charakteryzuje ją subiektywne uczucie suchości w jamie ustnej przy zachowaniu prawidłowej pracy gruczołów ślinowych [2].
Co może być przyczyną suchości jamy ustnej?
Suchość w jamie ustnej stanowi powszechne zjawisko, którego przyczyną mogą być różne czynniki. Kserostomia może wystąpić zarówno z powodu czynników zewnętrznych (np. wysokiej temperatury otoczenia), niegroźnych dolegliwości, jak również poważnych chorób. Często związana jest z przyjmowanymi lekami, intensywnym wysiłkiem fizycznym oraz małą ilością spożywanych płynów. Utrzymująca się przez dłuższy okres suchość błony śluzowej jamy ustnej nie powinna być przez nas bagatelizowana, gdyż może być objawem choroby. Kserostomia jest często objawem chorób ogólnoustrojowych, takich jak m.in.: niewyrównana cukrzyca (poliuria), nadczynność tarczycy, kamica i stany zapalne ślinianek, mucowiscydoza, sarkoidoza, RZS, toczeń rumieniowaty, zespół Sjogrena, ostra niewydolność nerek [1-4].
Czynniki wpływające na powstanie kserostomii można podzielić na dwie grupy:
- systemowe, gdzie schorzenie to jest związane ze współwystępowaniem innej choroby, najczęściej o podłożu metabolicznym i endokrynologicznym (np.: cukrzyca), autoimmunologicznym (zespół Sjögrena — choroba Mikulicza-Radeckiego, RZS), zakaźnym (bakteryjna promienica bądź wirus HIV, CMV lub EBV) oraz ziarniniakowym (gruźlica, sarkoidoza);
- miejscowe, w których wyróżnia się przyjmowane przez pacjenta leki, przebytą radioterapię okolicy głowy i szyi oraz styl życia (palenie papierosów, picie alkoholu, częste spożywanie napojów z kofeiną, chrapanie, odwodnienie) [5,6].
Jakie leki wywołują suchość w ustach?
Występowanie kserostomii często stanowi konsekwencję działań niepożądanych leków. Na długiej liście substancji mogących wywołać suchość jamy ustnej możemy odnaleźć przedstawicieli różnych grup leków. Często są to substancje powszechnie wykorzystywane w terapii wielu schorzeń. Możemy zaliczyć do nich:
- leki przeciwdepresyjne:
-trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, np.: amitryptylina, doksepina
-selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, np.: escitalopram, fluoksetyna, sertralina, paroksetyna
- leki przeciwhistaminowe: klemastyna, cetyryzyna, prometazyna, difenhydramina, chlorfeniramina, loratadyna, desloratadyna
- leki pobudzające układ współczulny: pseudoefedryna, tamsulozyna, ksylometazolina, doksazosyna
- β2-adrenomimetyki: salmeterol, salbutamol, fenoterol
- leki działające hipotensyjnie: klonidyna, enalapril, kaptopril, lisinopril, perindopril
- leki anksjolityczne, pochodne benzodiazepiny: diazepam, nitrazepam, oksazepam, alprazolam, temazepam
- diuretyki: hydrochlorotiazyd, furosemid
- leki antycholinergiczne: hioscyna, atropina
- opioidowe leki przeciwbólowe: morfina, metadon, kodeina, tramadol
- leki neuroleptyczne: chlorpromazyna, haloperidol, olanzapina, klozapina
- leki stosowane w chorobie Parkinsona: karbidopa, lewodopa
- niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ): naproxen, ibuprofen, piroxicam
- inne leki: izotretynoina, sibutramina, karbamazepina, nikotyna, amfetamina [1,2,4].
Kserostomia wywołana lekami, jak również będąca efektem leczenia z zastosowaniem chemioterapii jest stanem odwracalnym. Nieco inne konsekwencje niesie za sobą radioterapia. Na skutek radioterapii głowy oraz szyi może dojść do uszkodzenia ślinianek, co w następstwie prowadzi do suchości jamy ustnej. W zależności od zastosowanej siły promieniowania może być to proces odwracalny bądź może doprowadzić do wystąpienia stałej suchości jamy ustnej [1,2,4].
Jakie są objawy kserostomii?
Pacjenci z kserostomią mają przede wszystkim trudności w mówieniu oraz połykaniu i przeżuwaniu pokarmów, co wymusza u nich nawyk częstego popijania pożywienia. Skarżą się również na szereg innych objawów, tj.: ból i uczucie pieczenia w jamie ustnej, nieprzyjemny zapach z ust, suchość błony śluzowej policzków, zaburzenia smaku, stany zapalne na języku, spierzchnięte i popękane usta czy nawracające kandydozy jamy ustnej oraz próchnica, pomimo utrzymania dobrej higieny. W rezultacie kserostomia może prowadzić do znacznego pogorszenia jakości życia [5, 6].
Jak zwalczyć suchość w jamie ustnej? Leczenie kserostomii
Nieleczona kserostomia ma silny związek z pogarszającym się stanem zdrowia jamy ustnej. Dlatego tak ważnym jest odszukanie przyczyny powstałego problemu i opracowanie odpowiedniego planu leczenia, aby przywrócić prawidłowe nawilżenie błony śluzowej jamy ustnej.
U osób, u których przyczyną odczucia suchości jamy ustnej są choroby gruczołów ślinowych (np.: zespół Sjögrena) stosuje się leki cholinergiczne (chlorowodorek pilokarpiny oraz cewimelinę) stymulujące receptory do sekrecji śliny. Wśród pacjentów onkologicznych poddawanych radioterapii okolicy głowy i szyi naciska się przede wszystkim na profilaktykę przez zastosowanie leków cytoprotekcyjnych, np.: amifostyny i uprzednie przeprowadzenie wszystkich niezbędnych zabiegów stomatologicznych, by usunąć z jamy ustnej potencjalne ogniska zakażenia. Natomiast jeśli kserostomia spowodowana jest przez stosujące przez pacjenta leki, można rozważyć modyfikację dawki lub zastosowanie alternatywnego leczenia [5, 7].
Leczenie kserostomii obejmuje zarówno wyrobienie odpowiednich nawyków w codziennym życiu jak również zastosowanie preparatów wspomagających łagodzenie dokuczliwych objawów. Do najważniejszych sposobów w radzeniu sobie z objawami suchości błony śluzowej jamy ustnej należy:
- dbanie o odpowiednie nawodnienie organizmu oraz nawilżenie pomieszczeń, w których przebywamy,
- stymulowanie gruczołów ślinowych do produkcji śliny (dotyczy to osób z zachowaną funkcją ślinianek). W tym celu można: zastosować bezcukrowe gumy do żucia, ssać cukierki, podawać kostki lodu do ssania, spożywać mrożone plasterki ananasa lub ogórka oraz tabletki z kwasem askorbinowym,
- unikanie twardych, chrupiących pokarmów,
- unikanie środków do higieny jamy ustnej wykazujących działanie podrażniające,
- stosowanie środków nawilżających błonę śluzową jamy ustnej (np. Kserostemin, Fiorda),
- dbanie o eliminację zakażeń grzybami i bakteriami, które prowadzą do owrzodzeń, kandydoz oraz próchnicy. W tym celu można wykorzystać preparaty takie jak np. Eludril, Corsodyl,
- stosowanie środków stymulujących produkcję śliny (doustne podawanie pilokarpiny) [1,2,4].
Jaki leki stosować na suchość w jamie ustnej?
Aktualnie dostępne są preparaty sztucznej śliny w postaci roztworów elektrolitowych o składzie zbliżonym do naturalnej śliny, zawierające bufory węglanowe i fosforanowe. W składzie mogą również zawierać nawilżającą karboksymetylocelulozę lub żel aloesowy (Kserostemin), przeciwdrobnoustrojowe nanokoloidy srebra i miedzi (Solus Nano) czy łagodzący dekspantenol (MucoDry X). Występują w postaci aerozolu, który ułatwia dokładną aplikację preparatu na błonę śluzową jamy ustnej oraz w postaci powlekających płynów do płukania (Fomukal, Xerostom Mouthwash). Na rynku dostępne są również pastylki do ssania (naturalnie pobudzające wydzielanie śliny), które zawierają naturalne słodziki (np.: stewia) oraz fluor zapobiegający powstawaniu próchnicy (Xerostom Pastilles). [2]
7 głównych konsekwencji, nieleczonej kserostomii
Wystąpienie kserostomii niesie za sobą liczne uciążliwe następstwa. Na skutek suchości jamy ustnej może dojść do:
- zmian w odbiorze wrażeń smakowych lub utraty smaku,
- wystąpienia trudności w mówieniu oraz przełykaniu pokarmu,
- wystąpienia uczucia pieczenia języka,
- halitoza
- uszkodzeń mechanicznych w obrębie jamy ustnej,
- zakażeń bakteryjnych (głównie bakteriami z rodzaju Streptococcus),
- zakażeń grzybiczych,
- pojawienia się próchnicy [2].