Czym jest termin ważności leku?

Termin ważności jest formalną granicą przydatności leku. Przed upływem tej granicy producent gwarantuje Ci pełną moc i bezpieczeństwo stosowania swojego leku. W momencie gaśnięcia daty ważności, w prawidłowych warunkach przechowywania, lek musi posiadać co najmniej 90% swojej pierwotnej siły działania. Proste? Proste.

Jednakże… Powinieneś wiedzieć, że data ważności nie wskazuje momentu, w którym lek całkowicie traci moc albo nagle staje się szkodliwy. Mówi się, że leki działają 2-5 lat od momentu ich produkcji. Jeśli firma informuje o trzyletnim terminie ważności danego leku, to nie musi go poddawać analizom w przypadku dłuższego stosowania. Tak naprawdę nie wiadomo, co dzieje się z lekiem po 5 latach przekraczających datę ważności. Tego się nie bada, bo przepisy nie wymagają od producentów ustalenia prawdziwej, długoterminowej mocy i stabilności leków. Jeśli pacjent zdecyduje się zażyć lek po terminie, to producent zrzeka się odpowiedzialności. Nie musi on komentować bezpieczeństwa i skuteczności produktu znajdującego się poza datą umieszczoną na etykiecie.

Które leki są narażone na szybkie przeterminowanie?

Leki w postaci cieczy nie są tak trwałe, jak tabletki, proszki czy kapsułki. Tabletki zapakowane w buteleczkach lub blistrach zachowują swoje właściwości aż do upływu daty zawartej na opakowaniu. Inaczej ma się sprawa w przypadku roztworów i zawiesin doustnych, kropli do oczu, a także preparatów do wstrzykiwań.

Czy leki po upływie daty ważności są toksyczne?

Wbrew powszechnej opinii, jest mało publikacji o tym, że przeterminowane leki są toksyczne. Temat szkodliwości przestarzałych leków jest słabo zbadaną dziedziną. To, czy przeterminowany lek nam zaszkodzi, jest niemożliwe do przewidzenia: w lekkim przypadku może skończyć się biegunką lub reakcją alergiczną, a niekiedy może doprowadzić do poważnych zatruć pokarmowych. Obecnie wiemy jedynie to, że w miarę upływu czasu leki tracą moc i skuteczność.

Jak warunki przechowywania wpływają na przydatność leków?

Czynniki, które mają negatywny wpływ na stabilność leków to: światło (szczególnie światło słoneczne), tlen, wilgotność i ekstremalne temperatury.
Właściwe warunki przechowywania są bardzo ważne dla zachowania właściwości leków. Leki reagują na otaczające ich środowisko – mogą ulec rozkładowi lub przemianom chemicznym zmieniającym ich działanie.

Nie zażywaj leków, jeśli zauważysz, że przed upływem daty ważności:

• tabletki są kruche lub pęknięte,
• kapsułki lub tabletki utraciły swój połysk,
• tabletki lub kapsułki są miękkie,
• emulsje lub zawiesiny pozostają rozdzielone pomimo wstrząsania,
• zastrzyki zmieniły kolor, stały się mętne lub powstał osad.
  

W przypadku aspiryny łatwo stwierdzić, czy dzieje się z nią coś niewłaściwego: im silniejszy zapach octu, tym tabletka jest mniej skuteczna.

Których leków bezwzględnie nie należy stosować po terminie ważności?

Bezwzględnie nie należy przyjmować przeterminowanych leków o wąskim indeksie terapeutycznym. Nawet niewielkie zmniejszenie działania leczniczego może spowodować poważne konsekwencje dla organizmu.

Przestrzeganie daty ważności obowiązuje w przypadku następujących leków:

• leki przeciwdrgawkowe,
• Warfaryna,
• Nitrogliceryna,
• Teofilina,
• Digoksyna,
• preparaty w leczeniu chorób tarczycy,
• doustne środki antykoncepcyjne,
• Epinefryna
• Insulina.

Pamiętaj także o antybiotykach i kroplach do oczu, które są szczególnie wrażliwe na bakterie ze środowiska. Zanieczyszczone nie zadziałają, a przede wszystkim mogą zaszkodzić.

Co robić z przeterminowanymi lekami?

Przeterminowanych leków nie wyrzuca się do kosza. Pamiętajmy, że są one związkami chemicznymi stwarzającymi zagrożenie dla środowiska.

Leki wyrzucane do zwykłych odpadów komunalnych wpływają negatywnie na środowisko. Wchłaniają się do gleby i do wód, nie pozostają również obojętne dla wszelkich gatunków roślin i zwierząt. Dlatego tak ważna jest prawidłowa utylizacja przeterminowanych leków. Wyrzucanie ich do przydomowych koszy to błąd — wymagają one specjalnego traktowania. Toaleta bądź wszelkie inne odpływy to również nieodpowiednie miejsce dla leków po terminie, nawet tych w formie syropów i płynów.

Co zrobić z przeterminowanymi lekami? Odpowiedź na to pytanie jest fundamentem do prawidłowego postępowania z produktami leczniczymi, którym upłynął termin ważności. Tego typu odpady można dostarczać do specjalnych punktów, przeznaczonych konkretnie do tego celu. Zazwyczaj są to apteki, niemniej wiele gmin posiada dodatkowe punkty zbiórek. Dysponują one pojemnikami, zwanymi także konfiskatorami, które dzięki odpowiednio przemyślanej konstrukcji zabezpieczają przed ewentualnym przeciekaniem oraz uniemożliwiają dostęp do ich zawartości osobom niepożądanym. Takie zbiorniki odbierane są przez specjalistyczne firmy, a następnie trafiają do miejsca, w którym są w bezpieczny sposób utylizowane. Opróżnianie konfiskatorów oraz dalszą utylizację leków przeprowadza już konkretna, wyspecjalizowana firma (wybieraną przez gminę na drodze przetargu). Jeśli pacjent nie wie, gdzie w okolicy może oddać przeterminowane leki, warto wejść na stronę swojego urzędu gminy — tam znajduje się spis wszystkich dostępnych punktów zbiórek [3,4].

Utylizacja przeterminowanych leków — dlaczego to takie ważne?

Spójrzmy prawdzie w oczy — ile osób na bieżąco kontroluje stan swojej apteczki? Zazwyczaj sięgamy do niej w razie nagłej potrzeby — gdy pojawi się wysoka gorączka lub silny ból głowy. Niemałe bywa zdziwienie, gdy okazuje się, że faktycznie w naszej apteczce znajduje się lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy, ale z terminem ważności, który upłynął rok temu. O ile jedna tabletka przeterminowanego leku nie stanowi dużego problemu, o tyle ich większe ilości są realnym zagrożeniem dla środowiska.

Warto uzmysłowić sobie skalę problemu. Przeciętna tabletka leku Apap zawiera 500 mg paracetamolu. Jeśli w gospodarstwie domowym znajdzie się chociaż jedno przeterminowane, standardowe opakowanie zawierające 50 tabletek, wówczas do wyrzucenia idzie 25 g substancji aktywnej! Odpowiada to mniej więcej dwóm pełnym łyżkom cukru. Jeśli w małym miasteczku (10 000 mieszkańców) znajdzie się przynajmniej 100 takich domostw, wówczas mamy 2,5 kg paracetamolu, a jeśli 1000 — 25 kg samego związku czynnego! To ogromna ilość, która może mieć realny negatywny wpływ na środowisko, w którym żyjemy i które zostawimy dla naszych dzieci i wnuków (czytaj także: Czy Apap i Paracetamol to te same leki? Nazwy międzynarodowe i handlowe) [5, 6].

Wyrzucanie przeterminowanych leków — jak zrobić to poprawnie?

Zebranie z całego domu przeterminowanych leków, spakowanie ich do plastikowej torby i oddanie do apteki to nie najlepsze rozwiązanie. Aby poprawnie przekazać leki do utylizacji, trzeba zapoznać się z kilkoma zasadami.

1. Zanim wyrzuci się lek do pojemnika, należy wyjąć go z kartonowego opakowania. Do zbiornika powinny trafić: blistry z tabletkami/kapsułkami (niektóre gminy wymagają dodatkowego wyjęcia leku z blistrów — należy doczytać na stronie swojego urzędu bądź zapytać farmaceutę), syropy w butelkach, maści i kremy w tubkach, aerozole w nienaruszonych opakowaniach, zastrzyki w ampułkach. Tekturowe opakowania oraz ulotki należy wyrzucić oddzielnie — do niebieskich koszy lub worków przeznaczonych do segregacji papieru, bądź dostarczyć do punktów zbiórki makulatury. 
2. Do pojemników można wrzucać nie tylko leki wydawane na receptę, ale również te bez recepty, suplementy diety oraz wyroby medyczne. 
3. W konfiskatorach nie wolno umieszczać: papierowych opakowań, zużytych środków opatrunkowych, strzykawek, igieł i termometrów rtęciowych [4].

Co zrobić, gdy pojemnik jest zapełniony?

Co zrobić z przeterminowanymi lekami, gdy konfiskator jest zapełniony? Utylizacja przeterminowanych leków to obowiązek leżący po stronie gminy, a nie apteki. Jeśli pojemnik umiejscowiony w aptece jest przepełniony, pacjent ma dwie możliwości. Pierwsza z nich to telefon do urzędu gminy. Należy poinformować odpowiedniego pracownika gminnego o przepełnionym konfiskatorze oraz wskazać jego dokładny adres. Takie działanie sprawi, że jednostka zajmująca się organizacją odbiorów odpadów powinna udać się na miejsce i zabrać przeterminowane leki, zwalniając tym samym miejsce w pojemniku. Drugi scenariusz, który jest zdecydowanie bliższy realiom panującym w aptekach, polega na poinformowaniu farmaceuty o napełnionym zbiorniku. Co prawda, w takiej sytuacji nie ma on obowiązku wyrażenia zgody na przyjęcie od pacjenta leków po terminie. Jednak w ogromnej większości przypadków, aptekarze wykazują się uprzejmością i umożliwiają pozostawienie odpadów w aptece. Wówczas kontakt z urzędem gminy w celu opróżnienia konfiskatora leży w gestii aptekarzy [4].

Prawidłowa utylizacja przeterminowanych leków to jeden z wyrazów troski o środowisko. Co więcej, wyrzucanie ich do zwykłych koszy komunalnych bądź, co gorsza, do toalety lub odpływów jest zwyczajnym łamaniem prawa. Niektóre gminy określają konkretne kary i zadośćuczynienia za tego typu postępowania. W razie jakichkolwiek wątpliwości dotyczących prawidłowej utylizacji leków, można skontaktować się z odpowiednią jednostką w urzędzie gminnym, bądź zapytać farmaceutę.

„Czy mogę wziąć tabletki miesiąc po upływie daty ważności?” – to jedno z częstych pytań, które zadają pacjenci zasięgający porady w aptece. Krótka i bezpieczna odpowiedź to NIE. Chociaż prawda o przeterminowanych lekach jest skomplikowana, to lepiej dmuchać na zimne. Jeśli jesteś ryzykantem, to możesz zażyć przeterminowany lek i zobaczyć, co się wydarzy. Pamiętaj tylko, że robisz to na własną odpowiedzialność.