Co to jest laktoza?

Laktoza jest dwucukrem, składającym się z cząsteczki glukozy i galaktozy. Trawiona jest za pomocą enzymu laktazy. Osoby z nietolerancją laktozy posiadają ten enzym o znacznie obniżonej aktywności. Oznacza to, że laktoza jest u nich trawiona nieefektywnie. W takiej niezmienionej postaci wędruje ona przez cały układ pokarmowy, trafiając w końcu do jelita grubego. Bytujące tam bakterie probiotyczne przekształcają ją w kwas mlekowy i dwutlenek węgla — to właśnie te substancje są głównymi winowajcami uciążliwych dolegliwości [1].

Czy nietolerancja pokarmowa oznacza alergię?

Nietolerancja pokarmowa nie jest synonimem alergii. Chociaż często te dwa pojęcia są stosowane zamienne, to nie są one sobie tożsame. Alergia jest nadmierną reakcją naszego układu odpornościowego po kontakcie z alergenem. Nietolerancja zaś nie ma podłoża immunologicznego. Zjawisko to jest wynikiem „niedoskonałości” naszego układu pokarmowego. Tytułowa nietolerancja laktozy to nic innego jak zbyt mała aktywność laktazy — enzymu trawiącego laktozę. W efekcie cukier ten jest niedostatecznie strawiony [2,3].

Nietolerancja laktozy — przyczyna

Nietolerancja laktozy to dolegliwość spowodowana nieprawidłową ilością laktazy, czyli enzymu zlokalizowanego w mikrokosmkach enterocytów jelita cienkiego. Odpowiada on za trawienie laktozy. Laktoza to dwucukier, który ulega hydrolizie do glukozy i galaktozy, które już mogą być transportowane przez błony komórkowe.

Nietolerancja laktozy występuje w przypadku braku lub zbyt małej ilości laktazy. Ilość laktazy w organizmie człowieka, w warunkach fizjologicznych, jest największa po urodzeniu — w okresie karmienia piersią. W trakcie wczesnego dzieciństwa najmłodsi tracą nawet około 90% ilości enzymu względem okresu po narodzeniu. Następnie z biegiem lat ilość laktazy dalej sukcesywnie spada. Podczas spożywania pokarmów bogatych w laktozę, nie dochodzi do prawidłowego przekształcania dwucukru. Ilość laktozy nie zmniejsza się, gdyż nie ma możliwości jej transportu z jelita cienkiego i w efekcie dochodzi do napływu płynów do jelita, ze względu na zwiększone ciśnienie osmotyczne [4].

Nietolerancja laktozy – objawy u dorosłych i dzieci

Chociaż sama nietolerancja laktozy nie jest schorzeniem zagrażającym życiu lub zdrowiu, bywa mimo to bardzo uciążliwa. Jej objawy to:

• wzdęcia,
• nadmierne gazy,
• ból brzucha,
• nudności i wymioty,
• uczucie przelewania i burczenia w brzuchu
• biegunki.

Symptomy te pojawiają się zwykle od 30 minut do nawet kilku godzin po spożyciu pokarmu zawierającego laktozę [2] (Czytaj także: Jakie są przyczyny i jak leczyć zatrucia pokarmowe?).

Czy nietolerancja laktozy zawsze jest identyczna?

Nietolerancja laktozy dzieli się na kilka rodzajów:

1. Hipolaktazja dorosłych — najczęściej diagnozowana forma.
2. Nabyta hipolaktazja — pojawia się jako efekt innych chorób przewodu pokarmowego (np. celiakia).
3. Alaktazja — ogólny brak laktazy, jednak ten rodzaj pojawia się bardzo rzadko [4].

Nietolerancja laktozy często pojawia się u wcześniaków. Jelito cienkie nie jest wtedy jeszcze w stanie wyprodukować odpowiedniej ilości enzymu. W tym przypadku problem może rozwiązać się wraz z rozwojem dziecka.

Należy też rozgraniczyć nietolerancję laktozy od alergii na mleko. U podstawy alergii na mleko leży odpowiedź układu immunologicznego na białka zawarte w produktach mlecznych. Alergię najczęściej diagnozuje się we wczesnych latach życia, a nietolerancję w późniejszych. Obie jednostki chorobowe generują nieprzyjemne objawy, jednak to alergia na mleko może być nawet przyczyną zagrożenia życia [5].

Nietolerancja laktozy — diagnostyka

Stwierdzenie nietolerancji laktozy może nie być łatwe. Osoba borykająca się z problemami trawiennymi nie zawsze połączy odpowiednio symptomy. W końcu nie są one jednoznaczne i mogą wskazywać na klasyczną niestrawność. Z drugiej strony nie zawsze problemy trawienne po spożyciu pokarmów z laktozą wskazują na nietolerancję laktozy. Czasami przyczyna może być bardziej skomplikowana.

Pierwszym krokiem powinna być konsultacja lekarska. Po przeprowadzeniu wywiadu i osłuchaniu brzucha pacjenta lekarz powinien skierować chorego na dalsze testy.

Najczęściej wykonuje się dwa badania: test nietolerancji laktozy i wodorowy test oddechowy.

Nietolerancja laktozy – test

Test nietolerancji laktozy polega na podaniu pacjentowi doustnie laktozy w ilości 1-1,5 g na kilogram masy ciała. Następnie w przeciągu 2 godzin pobiera się próbki krwi w celu zbadania poziomu glukozy. Jeśli pacjent skarży się na objawy żołądkowe i dodatkowo wzrost poziomu glukozy we krwi nie jest większy niż 20 mg/dL, świadczy to o nietolerancji laktozy [4,6].

Wodorowy test oddechowy

Drugie badanie, które jest częściej przeprowadzane to wodorowy test oddechowy. Pacjent spożywa płyn zawierający 25-50 g laktozy, a następnie przez 2-3 godziny, w interwałach od 15- do 30-minutowych przeprowadzane jest badanie. Polega ono na wykonywaniu oddechów do specjalnego urządzenia, które bada stężenie wodoru w wydychanym powietrzu. Przekroczenie stężenia wodoru w wydychanym powietrzu o 20 ppm względem wartości sprzed testu świadczy o nietolerancji laktozy. Badanie jest bardzo dokładne, jednak należy się do niego odpowiednio przygotować:

• Należy być na czczo minimum 14 godzin.
• Nie należy spożywać wody gazowanej, a jedynie niegazowaną.
• W dniu poprzedzającym badanie nie należy spożywać:
  • produktów bogatych w węglowodany złożone, np. ziemniaki i chleb,
  • produktów mlecznych,
  • soków,
  • produktów bogatych w błonnik, gdyż opóźnia on uwalnianie wodoru,
  • produktów wzdymających, np. cebula, czosnek lub rośliny strączkowe [4-7].

Wzrost poziomu wodoru w wydychanym powietrzu może pojawić się podczas snu, po aktywności fizycznej lub po zażyciu kwasu acetylosalicylowego (Acard, Polocard, Aspirin Cardio, Polopiryna S, Aspirin), czy paleniu tytoniu, co może być przyczyną wyników fałszywie pozytywnych. Antybiotykoterapia lub wlewy czyszczące mogą znacznie zmniejszyć zawartość bakteryjnej flory jelitowej, co z kolei będzie przyczyną wyników fałszywie negatywnych. U niektórych ludzi, przy nietolerancji laktozy, nie dochodzi do wydzielania wodoru po spożyciu produktów z laktozą, dlatego wtedy zaleca się przeprowadzenie testu z laktulozą [7].

Ostatnim rodzajem badania jest badanie kwasowości stolca, które głównie przeprowadza się u dzieci, jednak nie jest ono precyzyjne. Kwaśne pH stolca będzie świadczyło o nietolerancji laktozy [6].

Kto jest szczególnie narażony?

Nietolerancja laktozy często ma podłoże genetyczne. Redukcja aktywności laktazy u osób dorosłych jest naturalnym i fizjologicznym zjawiskiem, o którym większość z nas na pewno przekonała się na własnej skórze, a ściślej mówiąc, na własnym brzuchu. Niemniej, osoby cierpiące na nietolerancję laktozy borykają się z dużo bardziej gwałtownymi i uciążliwymi objawami. Co więcej, pacjenci z chorobami współistniejącymi, takimi tak celiakia lub choroba Leśniowskiego-Crohna, mogą również odczuwać znaczny dyskomfort ze strony układu pokarmowego po spożyciu pokarmów bogatych w laktozę [2].

Nietolerancja laktozy — czy można ją leczyć?

Współczesna medycyna nie dysponuje żadnymi narzędziami do leczenia nietolerancji pokarmowych. Głównym zaleceniem dla pacjentów cierpiących na tego typu dolegliwości jest wyeliminowanie ze swojej diety składników pokarmu, które powodują przykre objawy. Na rynku obecne są preparaty z laktazą, która umożliwia prawidłowe trawienie laktozy, jednak co do skuteczności tego rodzaju leczenia naukowcy nie są zgodni. Problem nietolerancji jest szeroki — u każdego pacjenta wygląda inaczej. Nie da się zatem określić jednej konkretnej dawki laktazy, którą należałoby przyjąć, aby ustrzec się bólu brzucha i wzdęć. Co więcej, laktaza zawarta w tych preparatach nie powoduje całkowitej hydrolizy laktozy, dlatego jej efekt jest zmienny i zależny od wielu składowych [8,9].

Nietolerancja laktozy — sposoby na życie bez objawów

Jeśli nietolerancja laktozy nie jest całkowita albo spowodowana innymi chorobami, to życie z nią nie jest aż tak trudne, natomiast wymaga przestrzegania pewnych reguł.

Osoby z hipolaktazją doświadczają objawów nietolerancji dopiero po spożyciu określonej ilości laktozy, dlatego podstawą jest poznanie własnego organizmu. Większość osób z nietolerancją laktozy toleruje naturalne jogurty z żywymi kulturami bakterii lub kefiry, gdyż są to produkty mleczne, ale fermentowane. W efekcie znajduje się w nich już rozłożona laktoza [4].

Dieta jest kluczowa, aby wyeliminować nieprzyjemne objawy nietolerancji laktozy. Należy wybierać produkt pozbawione laktozy, które łatwo znajdziemy w sklepach. Świetnym zamiennikiem mleka krowiego będzie mleko sojowe lub migdałowe, które nie zawiera laktozy [6].

Sytuacja komplikuje się w przypadku całkowitej nietolerancji laktozy. Wtedy należy ostrożnie podchodzić do kupowanych produktów żywnościowych, bo w wielu z nich znajduje się ukryta laktoza — w formie półproduktów niezbędnych w procesie przygotowywania. Przykładem może być:

• chleb i inne produkty zbożowe,
• ciasta i cukierki,
• dania gotowe i inne typu fast-food,
• sosy, dressingi
• oraz inne produkty, których etykiety zawierają mleko, laktozę, serwatkę, mleko w proszku [6].

Nietolerancja laktozy – leki

Dobrym sposobem na poradzenie sobie z objawami nietolerancji laktozy będzie przyjmowanie laktazy bezpośrednio przed laktozowym posiłkiem. W większości przypadków wystarczy jedna tabletka preparatu, aby zminimalizować lub wręcz wyeliminować niekorzystne objawy. Jednak każdy organizm jest inny i tutaj też musimy poznać jaka ilość będzie dla nas odpowiednia. Należy pamiętać, że przyjmowaniem zbyt dużej ilości laktazy może wywołać efekt przeczyszczający. W aptekach laktaza dostępna jest bez recepty w postaci tabletek (LactoControl). Występuje także w formie kropli dla niemowląt (Delicol, Kolzym), które można dodać bezpośrednio do mleka.

Laktoza w lekach jako substancja pomocnicza

Laktoza nie występuje jedynie w żywności, choć rzeczywiście tam jej zawartość jest zazwyczaj najwyższa. Jest ona powszechnie stosowana w technologii postaci leków jako substancja pomocnicza. Dzięki wysokiej stabilności, łatwemu rozpuszczaniu i niskiej cenie można ją spotkać w większości produktów leczniczych. 

Tak jak wspomniano powyżej, ciężko jest ustalić ilość laktozy, która wywoła dolegliwości u danego pacjenta. Liczne raporty wskazują, że u niektórych osób objawy nietolerancji mogą pojawić się już po przyjęciu 2 dawek leku, w którym zastosowano laktozę jako substancję pomocniczą. Jest to kwestia indywidualna i zmienna osobniczo (Czytaj także: Najnowsze formy leków stosowanych w terapii).

Nietolerancja laktozy – suplementacja

Zmniejszenie spożycia produktów mlecznych skutkuje zmniejszoną podażą wapnia i witaminy D3 w diecie. Odpowiednia dieta jest kluczowa. Istnieją produkty bogate w wapń, które nie zawierają laktozy lub mają jej bardzo mało, na przykład:

• tofu,
• ryby (szczególnie sardynki, łosoś, tuńczyk),
• pomarańcze,
• sałata, brokuły (i inne zielone warzywa),
• fasola pinto,
• migdały,
• orzechy brazylijskie [2-3].

W niektórych przypadkach niezbędna może okazać się suplementacja. Przed jej wdrożeniem zaleca się wykonanie badań diagnostycznych, aby określić jaką ilość wapnia i witaminy D3 należy przyjmować. Zdrowa osoba dorosła powinna spożywać dziennie około 800 mg wapnia [6].