Żelazo jest jednym z tych pierwiastków, o których pacjenci wiedzą najwięcej. Często kojarzy nam się z krwią — słusznie! Żelazo bowiem jest jednym ze składników hemoglobiny — cząsteczki biorącej udział w przenoszeniu tlenu z płuc do tkanek. To właśnie w hemoglobinie znajduje się większość całkowitej ilości żelaza. Pozostała część magazynowana jest w wątrobie, śledzionie oraz szpiku kostnym. Nieznaczne ilości występują także w niektórych enzymach. Przytoczone argumenty potwierdzają tezę, jakoby żelazo było kluczowym pierwiastkiem naszego organizmu. Tymczasem jego niedobory są niezwykle powszechne, a pacjenci rzadko wiedzą, jaki lek z żelazem byłby dla nich najlepszy [1].
Czym jest niedobór żelaza?
Niedobór żelaza to najpowszechniejszy niedobór pokarmowy, którego najczęstszą konsekwencją jest niedokrwistość z niedoboru żelaza. W organizmie żelazo występuje w hemoglobinie (barwnik krwi), mioglobinie (barwnik mięśni) oraz w formie zapasowej (ferrytynie). Ponadto jest ono niezbędne dla niektórych enzymów tkankowych. Niedokrwistość z niedoboru żelaza objawia się zmniejszeniem liczby krwinek czerwonych, stężenia hemoglobiny oraz wskaźnika hematokrytowego poniżej normy [1].
Objawy niedoboru żelaza
Początkowo niedokrwistość z niedoboru żelaza może być tak łagodna, że pozostaje niezauważona. W momencie, gdy organizm staje się coraz bardziej pozbawiony żelaza i anemia się pogłębia, objawy przedmiotowe i podmiotowe mogą się nasilić. Objawy niedokrwistości z niedoboru żelaza mogą obejmować:
- osłabienie i zmęczenie,
- zadyszkę, duszność podczas aktywności,
- bladą skórę,
- ból w klatce piersiowej,
- przyspieszone bicie serca,
- ból głowy,
- zawroty głowy
- zmniejszoną koncentrację,
- zimne dłonie i stopy,
- zapalenie, bolesność lub obrzęk języka i ust,
- łamliwe paznokcie,
- paznokcie łyżeczkowate (koilonychia),
- suchą skórę (czytaj także: Sucha skóra — jak sobie pomóc?),
- wypadanie włosów (czytaj także: Nadmierne wypadanie włosów — przyczyny i leczenie),
- szum w uszach,
- nietypowe zachcianki na substancje nieodżywcze (np. lód, farba, gleba lub glina) lub surowe składniki (np. niegotowany ryż),
- słaby apetyt, zwłaszcza u niemowląt i dzieci [1,2,3].
Leczenie zawsze pod kontrolą lekarza
Niedokrwistość z niedoboru żelaza nie jest czymś do samodzielnego diagnozowania ani leczenia. W związku z tym, że nadmiar żelaza w organizmie może być tak samo niebezpieczny jak jego niedobór, w przypadku wystąpienia objawów niedoboru żelaza należy skonsultować się z lekarzem [4].
Przyczyny niedoboru żelaza
Przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza obejmują:
- nadmierną utratę krwi,
- dietę ubogą w żelazo,
- upośledzone wchłanianie żelaza,
- zwiększone zapotrzebowanie na żelazo np. ciąża, (czytaj także: Suplementy dla kobiet w ciąży. Czy należy je przyjmować?).
Każdy ml krwi zawiera 0,4–0,5 mg żelaza. Dlatego fizjologiczna lub patologiczna utrata krwi sprzyja ujemnemu bilansowi żelaza. Przyczynami utraty krwi mogącymi powodować niedobór żelaza są m.in.:
- obfite krwawienia miesiączkowe,
- utrata krwi z przewodu pokarmowego (może być powodowana m.in. przez nadżerki, wrzody, polipy okrężnicy, chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, raka jelita grubego),
- częste oddawanie krwi.
Krwawienie z przewodu pokarmowego może wynikać z regularnego stosowania niektórych dostępnych bez recepty leków przeciwbólowych (czytaj także: Najlepszy lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy), zwłaszcza aspiryny. W związku z tym, że żelazo z pożywienia jest wchłaniane do krwiobiegu w jelicie cienkim, choroby jelit (np. celiakia), mogą prowadzić do niedokrwistości z niedoboru żelaza. Jeśli część jelita cienkiego została ominięta lub usunięta chirurgicznie, może to wpłynąć na zdolność wchłaniania żelaza i innych składników odżywczych [2,4,5].
Czynniki ryzyka
Do czynników niedokrwistości z niedoboru żelaza należą:
- płeć żeńska,
- okres niemowlęcy i dziecięcy,
- dieta wegetariańska lub wegańska,
- częste oddawanie krwi (więcej niż 5 razy w roku),
- stosowanie NLPZ (np. ibuprofen, aspiryna),
- uraz lub krwawienie w jelitach [4].
Jak szybko uzupełnić żelazo w organizmie? Dieta
Aby zapobiegać niedoborowi żelaza, należy wybierać pokarmy bogate w żelazo. W produktach spożywczych występują dwa rodzaje żelaza: łatwo wchłaniane żelazo hemowe (w produktach pochodzenia zwierzęcego) i trudniej przyswajalne niehemowe (głównie w produktach roślinnych). Dużą zawartością żelaza charakteryzują się m.in.:
- mięso i przetwory mięsne (np.wołowina, cielęcina, baranina, gęś, kaczka, wędliny podrobowe: kaszanka, pasztet, salceson),
- podroby mięsne (zwłaszcza wątroba i nerki),
- ryby,
- jaja,
- ciemne pieczywo,
- nasiona i ziarna,
- orzechy,
- warzywa (np. boćwina, bób, burak, groszek zielony, kalarepa, koper ogrodowy, natka pietruszki, szpinak),
- owoce (porzeczki, maliny, awokado),
- owoce suszone (np. rodzynki i morele),
- suche nasiona roślin strączkowych.
Ponadto, należy wybierać pokarmy bogate w witaminę C, aby zwiększyć wchłanianie żelaza. Przyswajanie żelaza przez organizm można zwiększyć pijąc sok cytrusowy, lub jedząc inne pokarmy bogate w witaminę C, równocześnie z pokarmami bogatymi w żelazo. Pokarmy bogate w witaminę C to m.in.:
- natka pietruszki,
- czarne porzeczki,
- kiwi,
- czerwona papryka,
- warzywa kapustne,
- truskawki,
- owoce cytrusowe [6,7].
Diagnoza
W celu zdiagnozowania niedokrwistości z niedoboru żelaza wykonuje się oznaczenie parametrów takich, jak:
- morfologia krwi,
- stężenie żelaza w surowicy krwi,
- poziom ferrytyny,
- stężenie transferryny, receptora transferyny i wysycenia transferyny żelazem,
- całkowita i utajona zdolność wiązania żelaza (TIBC, UIBC) [8].
Ponadto, jeśli badanie krwi wskazuje na niedokrwistość z niedoboru żelaza, lekarz może zlecić dodatkowe testy diagnostyczne w celu zidentyfikowania przyczyny. Są to np.:
- endoskopia,
- kolonoskopia,
- USG (w przypadku kobiet, USG miednicy w celu znalezienia przyczyny nadmiernego krwawienia miesiączkowego, takiego jak np. mięśniaki macicy) [4].
Jakie są wskazania do suplementacji żelazem?
Wskazaniami do stosowania żelaza są:
- zapobieganie i leczenie niedokrwistości wynikającej z niedoboru żelaza (np. związanego z obfitymi krwawieniami miesiączkowymi, po urazach lub zabiegach operacyjnych);
- stany zwiększonego zapotrzebowania: ciąża, karmienie piersią, intensywny wzrost u dzieci;
- zaburzenia wchłaniania żelaza, takie jak uporczywe biegunki czy zespół złego wchłaniania;
- dieta zawierająca zbyt małą ilość tego pierwiastka [9,10].
Jakie jest dzienne zapotrzebowanie na żelazo?
Dzienne zapotrzebowanie na żelazo jest uzależnione od wielu czynników, w tym płci i wieku. Średnie zapotrzebowanie dla mężczyzn wynosi 6 mg dziennie, dla kobiet do 50. roku życia – 8 mg, zaś po ukończeniu 50. roku życia – 6 mg. Kobiety ciężarne potrzebują natomiast aż 23 mg żelaza dziennie. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że do krwiobiegu wchłonie się zaledwie niewielka część dostarczonego z pokarmu żelaza. Oznacza to, że musimy spożywać około 10-krotnie większą ilość tego pierwiastka, aby finalnie do organizmu trafiła jego odpowiednia ilość [14].
Syropy i tabletki z żelazem
Celem leczenia jest uzupełnienie niedoboru żelaza i normalizacja stężenia hemoglobiny w przypadku niedokrwistości. Ponadto lekarz powinien zdiagnozować przyczynę wystąpienia niedoboru żelaza. Na rynku dostępnych jest wiele leków zawierających żelazo, dostępnych w różnych postaciach i dawkach. Lekarz dobiera dawkę po uwzględnieniu zawartości żelaza pierwiastkowego (np. 325 mg siarczanu żelaza zawiera 105 mg żelaza elementarnego). W związku z tym, że stosowanie soli żelaza często łączy się z działaniami niepożądanymi ze strony układu żołądkowo-jelitowego, powstają coraz nowsze jego formy, które cechują się lepszą przyswajalnością. Charakterystykę leków dostępnych na receptę przedstawiono w poniższej tabeli.
| Żelazo -lek | Postać żelaza | Zawartość jonów żelaza | Charakterystyka |
| Feroplex roztwór doustny |
Lek Feroplex zawiera trójwartościowe żelazo w postaci związanej z białkiem (proteinianobursztynian żelaza). | 40 mg | Proteinianobursztynian żelaza charakteryzuje się zmienną rozpuszczalnością w zależności od kwasowości w przewodzie pokarmowym. W kwaśnym środowisku soku żołądkowego (pH poniżej 4,0) żelazo pozostaje związane, co chroni żołądek przed podrażnieniem. W środowisku dwunastnicy fragment białkowy jest trawiony przez sok trzustkowy, uwalniając żelazo i umożliwiając jego wchłaniane w ilości zależnej od zapotrzebowania organizmu. Żelazo zawarte w leku Feroplex wchłania się dość szybko i szybko osiąga właściwe stężenie w osoczu. Stopniowe wchłanianie i długie utrzymywanie się żelaza w surowicy stwarzają dogodne warunki do magazynowania go w tkankach [9]. |
| Ferrum Lek tabletki do rozgryzania i żucia Ferrum Lek syrop |
Ferrum Lek zawiera żelazo w postaci kompleksu wodorotlenku żelaza(III) z polimerem węglowodanowym, polimaltozą. |
Tabletki do rozgryzania i żucia: 100 mg, Syrop: 50 mg w 5 ml |
Polimaltoza chroni przewód pokarmowy pacjenta przed szkodliwym działaniem żelaza. Hamuje również oddziaływanie pokarmu na żelazo. Struktura kompleksu wodorotlenku żelaza(III) z polimaltozą jest zbliżona do struktury naturalnie występującego białka magazynującego żelazo w organizmie, ferrytyny. Dzięki temu podobieństwu żelazo przenika do krwi w wyniku działania naturalnych procesów [10,11]. |
| Hemofer Prolongatum tabletki o przedłużonym uwalnianiu | Lek Hemofer Prolongatum zawiera żelazo w postaci siarczanu żelaza (II). | 105 mg | Hemofer Prolongatum ma postać tabletek o przedłużonym uwalnianiu. Oznacza to, że zawarte w nich żelazo jest stopniowo uwalniane. Ułatwia to jego wchłanianie oraz zmniejsza działanie drażniące na śluzówkę przewodu pokarmowego [12]. |
| Tardyferon tabletki powlekane o przedłużonym uwalnianiu |
Lek Tardyferon zawiera żelazo w postaci siarczanu żelaza (II). | 80 mg | W połączeniu żelaza i substancji pomocniczych, jony Fe2+ są uwalniane powoli, co pozwala uniknąć nagłego wchłonięcia do surowicy krwi całej dawki żelaza. Zmniejsza to ilość obserwowanych objawów niepożądanych. Powolne uwalnianie leku umożliwia osiągnięcie przez jony żelaza końcowych odcinków jelita, które oprócz dwunastnicy posiadają zdolność wchłaniania żelaza [13]. |
| Tardyferon-Fol tabletki powlekane o zmodyfikowanym uwalnianiu |
Lek Tardyferon-Fol jest lekiem złożonym zawierającym żelaza(II) siarczan i kwas foliowy. | 80 mg jonów żelaza i 0,35 mg kwasu foliowego |
Tardyferon-Fol stosuje się w zapobieganiu oraz leczeniu niedoborów żelaza i kwasu foliowego u kobiet w ciąży. |
| Sorbifer Durules tabletki o przedłużonym uwalnianiu |
Lek Sorbifer Durules zawiera siarczan żelaza i kwas askorbowy. | 100 mg jonów żelaza oraz 60 mg kwasu askorbowego | Kwas askorbowy zwiększa wchłanianie żelaza. |
Preparaty z żelazem bez recepty
Żelazo bez recepty o statusie leku to m.in. Ascofer, który zawiera 200 mg glukonianu żelaza (II), co odpowiada 23,2 mg jonów żelaza. Ponadto, dostępnych jest wiele suplementów diety, m.in. Szelazo+SR, Chela-Ferr Forte, Biofer, ActiFerol Fe, SiderAL, Floradix.
U niektórych pacjentów (np. z ciężką niedokrwistością z niedoboru żelaza, nietolerujących żelaza podawanego doustnie, posiadających zaburzenia wchłaniania, po gastrektomii), konieczne może być dożylne podanie żelaza.
Jakie żelazo najlepiej się wchłania?
- Żelazo należy przyjmować na pusty żołądek (jeżeli wystąpi podrażnienie żołądka, można przyjmować żelazo podczas posiłków),
- Nie należy brać żelaza ze środkami zobojętniającymi (leki na zgagę, mogą zakłócać wchłanianie żelaza. Żelazo należy przyjmować dwie godziny przed lub cztery godziny po zażyciu leków zobojętniających),
- Nie powinno się popijać preparatów żelaza kawą lub herbatą (taniny zawarte w tych napojach utrudnią jego wchłanianie z przewodu pokarmowego. Kawę lub herbatę możesz wypić minimum godzinę przed przyjęciem leku, lub 2 godziny po jego zażyciu).
- Należy przyjmować żelazo z witaminą C (witamina C poprawia wchłanianie żelaza) [4].
Omawiane substancje
Omawiane schorzenia
Więcej poradników
