Użądlenia owadów, mimo że często bolesne, zazwyczaj nie stanowią zagrożenia dla zdrowia lub życia. Niemniej, istnieją wśród nas osoby cierpiące na alergię na jad owadów. U takich osób użądlenie lub ukąszenie może mieć bardzo poważne konsekwencje, włącznie ze wstrząsem anafilaktycznym. Pozostała część społeczeństwa, poza miejscowym bólem, obrzękiem i zaczerwienieniem, nie zmaga się z innymi ciężkimi skutkami. Zazwyczaj tego rodzaju objawy są możliwe do złagodzenia w prosty i dostępny dla wszystkich sposób.

Jakie są objawy użądlenia lub ukąszenia przez owady?

Sezon wiosenno-letni, to czas kiedy często szukamy produktów łagodzących ukąszenia komarów i os. Objawy, z jakimi musimy się zmagać to najczęściej:

• swędzenie;
• opuchlizna;
• zaczerwienienie w miejscu ukłucia;
• ból.

U młodszych dzieci może również dojść, w wyniku częstego drapania podrażnionego miejsca, do rozwoju infekcji skórnych. Oprócz tego pogryziony maluch będzie rozdrażniony i płaczliwy.

Komary — czy to musi tak swędzieć?

Komary to niemal nieodłączny element wakacji. Latają nad uchem, nie pozwalając nam zasnąć. Gryzą, gdy chcemy w spokoju cieszyć się wolnym czasem na świeżym powietrzu. Siadają na naszym ciele, gdy rozkoszujemy się pysznym jedzeniem z grilla. Naprawdę są świetne w uprzykrzaniu nam życia. Wabi je do nas wydychany przez nas dwutlenek węgla i zapach naszego potu. Co gorsza, kąsający komar wydziela specyficzne substancje, które wabią kolejne komary!

Za swędzące i zaczerwienione bąble po ugryzieniu komara odpowiedzialna jest ich ślina. Posiada ona związki, które zapobiegają krzepnięciu naszej krwi — to ułatwia im jej wypicie. Co więcej, wyposażone są one również w antygen, który powoduje bardzo silne reakcje nadwrażliwości. Jak sobie z nimi radzić?

1. Ugryzione miejsce należy schłodzić, np. przykładając zimny okład lub zawiniętą w ściereczkę kostkę lodu. Ważne, żeby nie przykładać lodu bezpośrednio na skórę.
2. Gdy świąd jest wyjątkowo uporczywy, można zastosować miejscowe leki przeciwhistaminowe na ukąszenia (Fenistil) lub hydrokortyzon w maści [1].

Jak radzić sobie z użądleniem pszczoły?

Pszczoła nie jest agresywnym owadem. Użądlenie jest dla niej równoznaczne ze śmiercią, dlatego żądli jedynie w ostateczności. Po wbiciu się w powłoki skórne zostawia w nich żądło wraz z pęcherzykiem zawierającym jad, a następnie ginie. Pojedyncze użądlenie bywa bardzo bolesne, ale nie jest niebezpieczne. Można sobie z nim radzić w następujący sposób:

1. Bezwzględnie i niezwłocznie należy usunąć wystające żądło — ograniczy to dalszy wypływ jadu z pęcherzyka. Żądła nie należy usuwać chwytem pęsetkowym, gdyż może to spowodować ściśnięcie pęcherzyka i wyciśnięcie jeszcze większej ilości jadu. Żądło należy podważyć i w ten sposób usunąć.
2. Na obrzęknięte miejsce warto położyć chłodny kompres — obkurczy to naczynia krwionośne i zapobiegnie rozprzestrzenianiu się jadu po całym organizmie.
3. Przy mocno dokuczliwych objawach można zastosować miejscowe leki przeciwhistaminowe na ukąszenia (Fenistil) lub maści z hydrokortyzonem [1].

Jakie są sposoby na użądlenia osy?

Osa ma tę przewagę nad pszczołami, że może żądlić wielokrotnie w ciągu swojego życia. Wynika to z faktu, iż nie zostawia ona żądła w skórze człowieka po użądleniu. Osy żądlą, gdy czują niebezpieczeństwo dlatego, gdy zauważymy je w pobliżu, warto zachować zimną krew i nie panikować. Wszelkie nerwowe ruchy mogą sprawić, że osa poczuje się zagrożona i wówczas może zaatakować.

Użądlenie osy jest zazwyczaj bardziej bolesne niż pszczoły, ale nie jest niebezpieczne dla naszego zdrowia. W celu złagodzenia przykrych objawów można stosować:

1. Zimny okład np. z kostek lodu. Należy pamiętać, że nie wolno przykładać lodu bezpośrednio do powierzchni skóry. Należy go zawinąć w ściereczkę lub chusteczkę o dopiero w takiej formie przykładać na obolałe miejsca.
2. Leki przeciwhistaminowe na ukąszenia, zwłaszcza miejscowe, oraz hydrokortyzon w maści [1].

Użądlenia przez szerszenia – co robić?

Użądlenie przez szerszenia jest najgroźniejsze ze wszystkich opisanych powyżej. Wynika to z ilości wstrzykiwanego przez szerszenia jadu. Objętość ta jest istotnie większa niż w przypadku osy lub pszczoły. Dlatego nawet pojedyncze użądlenie może spowodować ciężką reakcję organizmu. Chociaż skład jadu szerszenia jest zbliżony do jadu osy, to stężenie toksyn jest kilkukrotnie wyższe. Co więcej, żądło szerszenia jest zdecydowanie dłuższe, w związku z czym może się wbić w ciało dużo głębiej. Metody na łagodzenie uciążliwych dolegliwości po użądleniu szerszenia są jednak takie same:

1. chłodzenie użądlonego miejsca zimnym kompresem lub lodem;
2. smarowanie maścią z hydrokortyzonem lub lekiem przeciwhistaminowym na ukąszenia [1].

Jak postępować w przypadku ugryzienia meszek?

Meszki to bardzo niepozorne stworzenia, które na pierwszy rzut oka wyglądają jak muszki owocówki. Mimo swoich drobnych rozmiarów bywają wyjątkowo męczące, dokuczliwe, a niekiedy nawet niebezpieczne. Ich aktywność jest największa na przełomie maja i czerwca, zwłaszcza w ciepłe i bezwietrzne popołudnia. W przeciwieństwie do os, pszczół lub szerszeni, meszki atakują zazwyczaj całymi dużymi grupami. Ich ugryzienia są bardzo charakterystyczne. Meszki zostawiają na skórze krwawiące ślady. Wynika to z faktu, iż rozrywają naczynia włosowate człowieka w momencie ugryzienia. Takie pogryzione miejsca mogą bardzo swędzieć i boleć. U małych dzieci, które nie są w stanie chronić się same przed chmarą meszek, takie ugryzienia mogą okazać się nawet niebezpieczne dla ich zdrowia. Sposób postępowania po ugryzieniu meszek jest następujący:

1. Należy zdezynfekować rany po ugryzieniach.
2. W przypadku silnego świądu można zastosować leki przeciwhistaminowe lub maść z hydrokortyzonem [1].

Fakty i mity na temat owadów – rozwiewamy wątpliwości

Mit 1. Komary gryzą osoby o „słodkiej krwi”

”Słodka krew” to pojęcie dość enigmatyczne i nikt tak naprawdę nie wie, co miałoby ono w rzeczywistości oznaczać. Taki termin w medycynie po prostu nie istnieje. Co ważne, ludzka krew nie posiada żadnego szczególnego składnika, który byłby wyczuwalny przez komary i który zachęcałby je do wbicia się w naszą skórę. Ukąszenia owadów nie zależą zatem od składu naszej krwi [2].

Fakt 1. Komary czują twój oddech

Tym, co przyciąga do nas komary, jest wydychany przez nas dwutlenek węgla oraz nasz pot i zawarty w nim kwas mlekowy. Komar jest wyposażony w wyspecjalizowane receptory, pozwalające mu iść po śladzie dwutlenku węgla niczym po sznurku, wprost do naszej skóry. Owady te posługują się także termodetekcją, dzięki receptorom temperatury. Na ukąszenia komarów bardziej narażone są dzieci, kobiety w trakcie owulacji oraz osoby po spożyciu alkoholu [3,4].

Mit 2. Ukąszenie komara może wywołać jedynie niewielki miejscowy odczyn skórny

Nic bardziej mylnego. Komary rzeczywiście wyglądają niepozornie, niemniej ich ugryzienie, poza miejscowymi zmianami skórnymi, może wywołać reakcje układowe, takie jak ostra uogólniona pokrzywka, choroba posurowicza, a czasami nawet wstrząs anafilaktyczny. Ugryzienie komara może także powodować tzw. zespół skeeter, objawiający się silnym swędzeniem, zaczerwienieniem, podwyższoną temperaturą w miejscu ugryzienia oraz obrzękiem o średnicy sięgającej nawet do kilkunastu centymetrów [2].

Fakt 2. Tylko samice komarów piją naszą krew

Ukąszenia owadów, zwłaszcza komarów, często wręcz spędzają nam sen z powiek. Okazuje się, że odpowiedzialne są za to głównie samice komarów. Samce komarów piją wyłącznie nektar kwiatowy, jednak samice potrzebują protein z ludzkiej krwi do składania jaj. Co ciekawe, po okresie lęgowym ich zainteresowanie naszą krwią zdecydowanie spada i podobnie do samców, wybierają raczej słodki nektar. Zła wiadomość jest taka, że okres lęgowy występuje u nich wyjątkowo często — średnio co 4 dni [4].

Mit 3. Do leczenia odczynu zapalnego po ukąszeniu owadów konieczny jest antybiotyk

Stosowanie antybiotyków do leczenia miejscowych stanów zapalnych po ukąszeniu owadów nie jest zalecane. Antybiotykoterapia ma sens tylko wówczas, gdy dojdzie do nadkażenia uszkodzonej skóry w wyniku drapania okolic miejsca ukąszenia. Lekami stosowanymi do łagodzenia nieprzyjemnych objawów, wywołanych ukąszeniem bądź użądleniem, są leki przeciwhistaminowe oraz leki sterydowe [5,6].

Fakt 3. Żądło pszczoły należy niezwłocznie usunąć

Użądlenie przez pszczołę jest wyjątkowo niebezpieczne z tego powodu, iż zostawia ona swoje żądło w skórze. Taki aparat żądlący jest wyposażony w woreczek z jadem oraz w mięśnie, które pracują jak pompka, wtłaczając resztki jadu do organizmu człowieka. Aby ograniczyć ryzyko dalszego rozwoju objawów, należy niezwłocznie usunąć żądło pszczoły, poprzez jego podważenie. Absolutnie nie można go wykręcać! Co więcej, przeciwwskazane jest również chwytanie żądła w dwa palce, ponieważ może to skutkować wyciśnięciem resztek jadu do tkanek. Po użądleniu przez osę jej żądło nie zostaje w skórze [7].

Mit 4. Obrzęk po ukąszeniu świadczy o alergii

Pojawiający się w miejscu użądlenia obrzęk, a nawet rumień i ból, nie świadczą o alergii. To fizjologiczna reakcja naszego organizmu, która nie stanowi zagrożenia dla zdrowia ani życia. Alergia objawia się dodatkowymi symptomami, takimi jak uczucie rozbicia, gorączka, dreszcze, ból głowy oraz obrzęk o średnicy powyżej 10 cm, utrzymujący się ponad dobę. Co więcej, w skrajnych przypadkach użądlenie owada u osoby uczulonej może powodować inne ciężkie objawy, w tym wstrząs anafilaktyczny [8,9].

Fakt 4. Owady są przyciągane przez jaskrawe barwy

Okres wiosenny to czas, kiedy w końcu można założyć kolorowe koszule i sukienki. Kojarzą się nam one z wakacjami, wypoczynkiem i kwietnymi łąkami. Choć owady nie są zdolne do marzeń i snucia planów, to kierują nimi bardzo proste mechanizmy. Gdy widzą jaskrawe kolory na naszych ubraniach, traktują nas jak potencjalne kwiaty i przylatują po nektar. W miejscach o zwiększonej ekspozycji na owady warto zakładać ubrania w kolorze bieli, zieleni i beżu. Wszelkie jaskrawe i wyraziste barwy mogą zwabić do nas owady i narazić nas na ukąszenie [9].

Mit 5. Żądło należy wyciągnąć pęsetą

Umiejętne usunięcie żądła to klucz do sukcesu. Nie należy go łapać chwytem pęsetkowym. Zwiększa to ryzyko ściśnięcia pozostałego woreczka z jadem i wpompowaniem w tkanki jeszcze większej ilości jadu. W miejscu użądlenia zalecany jest miejscowy ucisk i położenie zimnego kompresu — taki zabieg obkurcza naczynia skórne i chroni przed wnikaniem składników jadu w głąb organizmu [8-10].

Fakt 5. Przed ukąszeniami owadów i ich konsekwencjami można się uchronić

O ile w większości przypadków użądlenie przez osę lub pszczołę nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i życia, o tyle kontakt z kleszczem jest obarczony ryzykiem ciężkich chorób, jak borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu. Ich konsekwencje mogą być długoletnie i istotnie pogarszają jakość życia. Aby się przed nimi uchronić, można przyjąć trzy dawki szczepionki, która zabezpiecza przed rozwojem powyższych chorób.

Co na ukąszenia komarów?

Pacjenci bardzo często pytają o maści po ukąszeniach owadów. Jednak większość preparatów na ukąszenia występuję w formie żeli, a nie maści. Oto najpopularniejsze żele na ukąszenia dostępne w aptece.

Fenistil, żel, lek bez recepty

Skład: maleinian dimetyndenu 1mg/g (lek przeciwhistaminowy) oraz chlorek benzalkoniowy, wersenian sodu, karbomer, wodorotlenek sodu 30%, glikol propylenowy i woda oczyszczona

Moja opinia: Lek na bazie składnika przeciwhistaminowego, czyli będzie działał przeciwświądowo.

Nie wolno go stosować u dzieci na duże obszary skóry (ale smarowanie kilku kropek po ugryzieniu komara jest ok) oraz w I trymestrze ciąży. Nie nadaje się również na rany (np. zdarte kolano lub rozciętą skórę) oraz brodawki kobiet karmiących piersią.

Ale uwaga – żel jest na bazie glikolu propylenowego (składnika ropopochodnego), który wśród osób zajmujących się analizą składów kosmetyków ma nie najlepszą sławę. Dlaczego? Może uczulać i podrażniać, a nawet wysuszać skórę. Żel konserwowany jest chlorkiem benzalkoniowym, który również może podrażniać.

Wniosek – niekoniecznie dla bardzo delikatnej skóry, która może źle zareagować na kontakt z konserwantem lub glikolem (zwłaszcza w miejscu podrażnienia po ukąszeniu komara) ale dla innych osób – czemu nie.

Foxill, żel, lek bez recepty

Odpowiednik Fenistilu

Skład: maleinian dimetyndenu 1mg/g (lek przeciwhistaminowy) oraz karbomer, disodu edetynian, wodorotlenek sodu, glikol propylenowy, chlorek benzalkoniowy i woda

Moja opinia: Prawie identyczny skład jak opisany powyżej Fenistil. Również na bazie glikolu propylenowego i konserwowany chlorkiem benzalkoniowym.

Jeśli szukasz produktu przeciwhistaminowego do smarowania – wybierz ten, który w aptece będzie tańszy. Dawka leku w obu żelach jest identyczna.

Entil ukąszenia, żel, wyrób medyczny

Skład: glikole – oktylenowy oraz polietylenowy, glicerol, karbomer, wodorotlenek sodu oraz woda oczyszczona

Moja opinia: W Entil ukąszenia nie ma żadnej substancji leczniczej przeciwświądowej czy przeciwalergicznej. To żel na bazie glikoli. Według producenta – ma “wysysać” toksyny owada poprzez działanie osmotyczne, ale moim zdaniem to bardziej chwyt marketingowy.

Plus za nieużywanie drażniących konserwantów i brak ograniczeń wiekowych, jednak żel ten będzie działał krótko i dość słabo. Nie zawiera substancji leczniczej.

Dapis, żel, produkt kosmetyczny

Skład: Woda, glikol propylenowy, alkohol, karbomer, ekstrakt z Bagna zwyczajnego, wodorotlenek sodu, ekstrakt z pszczół (!)

Moja opinia: kolejny żel na bazie glikolu, tym razem jednak ze sporym dodatkiem alkoholu w składzie (na trzecim miejscu) a za to daję ogromny minus. Producent Dapisu to Boiron, firma specjalizująca się w lekach homeopatycznych. Dapis nie jest lekiem, tylko produktem kosmetycznym. To głównie żel ze skromnym dodatkiem wyciągu z Bagna zwyczajnego i ekstraktu z pszczół miodnych.

SIO, żel po ukąszeniu

Skład: Aqua, Glycerol, 2-Propanol, Propylene Glycol, Chamomilla Recutita, Menthol, Panthenol, Policacrylic Acid, Methylparaben, Propylparaben

Moja opinia: Całkiem przyzwoity i krótki skład, kolejny żel na bazie glikolu, tyle że z dodatkiem chłodzącego mentolu oraz łagodzącego panthenolu. Niestety konserwowane parabenami, piszę o tym, ponieważ rośnie liczba osób, które unikają parabenów w swoich kosmetykach.

Ogólnie produkt na plus, ale o delikatnym działaniu.

Ziaja antybzzz…, żel łagodzący po ukąszeniach komarów

Skład: Aqua, Panthenol, Glycerin, Laminaria Ochroleuca Extract, Caprylic Triglyceride, Allantoin, Carbomer, PPG-26-Buteth-26, PEG-40 Hydrogenated Castor Oil, Propylene Glycol, Diazolidinyl Urea, Methylparaben, Propylparaben, Sodium Hydroxide

Moja opinia: łagodzący Panthenol już na drugim miejscu w składzie więc jest go tu bardzo dużo, i fajnie. Wyciąg z alg Laminaria Ochroleuca ma łagodzić stan zapalny, swędzenie i wyciszać rumień skórny. Fajne składniki aktywne, które działają, niestety – konserwowane parabenami. Po raz kolejny dodatek glikoli. Nie jest źle, niestety dopiero od 3. roku życia.

Który produkt wybrać na ukąszenia komarów?

Co na ukąszenia komarów? Jak brzmi odpowiedz na to pytanie? Analizowane żele łagodzące ukąszenia komarów bazują na glikolach. Dla niektórych będzie to wielka wada, ja uważam, że używane od czasu do czasu (a w końcu taki jest zamysł używania żelu łagodzącego ukąszenia), mogą być.

Jeśli szukamy leku – wybierzmy Fenistil lub Foxill, ponieważ mają prawie identyczne składy i zawierają lek przeciwhistaminowy. Jeśli szukamy czegoś łagodniejszego, na drobne zmiany – dobrym rozwiązaniem są żele z panthenolem.

Co w przypadku alergii na jad owadów?

Alergia na jad owadów jest reakcją alergiczną organizmu na białka zawarte w jadzie niektórych owadów, takich jak pszczoły, osy, żądłówki, szerszenie czy mrówki. Kiedy osoba uczulona zostaje użądlona przez owada, jej układ odpornościowy reaguje na te białka w jadzie jako na zagrożenie, co prowadzi do wystąpienia objawów alergicznych.

Jakie ma objawy?

Objawy alergii na jad owadów mogą wystąpić zaraz po ukąszeniu lub po kilku minutach. Mogą obejmować:

• Obrzęk, zaczerwienienie, swędzenie skóry w miejscu ukłucia;
• Zaczerwienione i spuchnięte oczy;
• Katar, swędzenie w nosie, kichanie;
• Wysypkę na skórze;
• Trudności w oddychaniu, duszność, suchość w gardle;
• Ból brzucha, nudności, wymioty;
• Omdlenia, utrata przytomności.

Co robić?

W niektórych przypadkach, zwłaszcza u osób z anafilaksją, występuje nagła i ciężka reakcja alergiczna, która może zagrażać życiu. Dlatego ważne jest, aby osoba z alergią na jad owadów otrzymała odpowiednie leczenie oraz miała zawsze przy sobie aparat epinefrynowy w celu natychmiastowego podania adrenaliny w razie wystąpienia reakcji anafilaktycznej.

Diagnoza alergii na jad owadów może być ustalona za pomocą testów skórnych lub badań krwi, które pomagają określić, na które konkretne gatunki owadów dana osoba jest uczulona. Leczenie alergii na jad owadów może obejmować unikanie ukąszeń i kontroli środowiska, a także immunoterapię alergenową, znanej również jako desensybilizacja, której celem jest zmniejszenie reakcji alergicznej organizmu na jad owadów.

W przypadku alergii na jad owadów ważne jest skonsultowanie się z lekarzem alergologiem, który przeprowadzi odpowiednie badania i dobierze najodpowiedniejszą formę leczenia.

Jakie są domowe sposoby na ukąszenia, użądlenia i ugryzienia owadów?

Oto kilka popularnych domowych sposobów łagodzenia użądleń i ukąszeń owadów:

1. Lód: Przyłożenie zimnego kompresu lub lodu do dotkniętego miejsca może pomóc zredukować obrzęk i złagodzić ból.
2. Soda oczyszczona: Połącz sodę oczyszczoną z niewielką ilością wody, aby utworzyć pastę, a następnie nałóż ją na użądlenie lub ukąszenie na około 10-20 minut.
3. Aloe vera: Nałożenie żelu z aloesu na dotknięte miejsce może pomóc zredukować ból, obrzęk i swędzenie.

Warto jednak zauważyć, że choć te domowe sposoby mogą przynieść ulgę, nie powinny być stosowane jako zamiennik leczenia medycznego w przypadku wystąpienia silnych objawów.

Dlaczego nie wolno drapać miejsca użądlenia lub ugryzienia?

Drapanie lub ścieranie miejsca po użądleniu lub ukąszeniu przez owady jest niewskazane, ponieważ może prowadzić do dalszego podrażnienia, stanu zapalnego oraz zwiększonego ryzyka infekcji. Drapanie skóry może ją uszkodzić, umożliwiając bakteriom z paznokci i rąk dostanie się do rany. Dodatkowo, drapanie może również spowodować wydzielanie większej ilości histamin, które są substancjami chemicznymi, mogącymi nasilać świąd i stan zapalny.

Jak chronić się przed użądleniami?

Nie od dziś wiadomo, że lepiej zapobiegać, niż leczyć. Poniżej znajduje się lista 9 zasad, których warto przestrzegać, aby uchronić się przed użądleniami i ukąszeniami przez owady.

1. W miejscach o dużej ekspozycji na owady należy zakładać długie spodnie, bluzki z długim rękawem oraz czapkę/kapelusz, aby ochronić jak największą powierzchnię skóry.
2. Biel, beż i zieleń to najbezpieczniejsze kolory ubrań. Wszelkie jaskrawe barwy są imitacją intensywnych, kwiatowych barw — przyciągają zatem wszelkie owady.
3. Silny zapach perfum, wszelkich dezodorantów, jak również potu, zwabiają owady — należy ich unikać.
4. Warto unikać przebywania wśród kwitnących roślin — są one skupiskiem pszczół i os.
5. Wszelkie pojemniki na śmieci, odpadki i resztki żywności powinny być szczelnie zamykane.
6. Nie należy jeść słodkich pokarmów (owoców, dżemów itp.) na świeżym powietrzu.
7. Warto pamiętać, że chodzenie boso zwiększa ryzyko użądlenia.
8. W sytuacji, gdy owad użądlił osobę w naszym otoczeniu, należy oddalić się od niej na minimum 50 metrów — mogą bowiem przylecieć inne owady.
9. W razie ataku owadów należy bezwzględnie chronić głowę [1].

Sposób postępowania po ukąszeniu i użądleniu jest niemal taki sam, niezależnie od owada. Warto się jednak z nim zapoznać, zanim na dobre rozpocznie się sezon obfitujący w komary, osy, pszczoły i meszki. Osoby szczególnie wrażliwe powinny zaopatrzyć się w odpowiednie leki przeciwhistaminowe lub maści z hydrokortyzonem, aby w razie pilnej potrzeby, mieli je zawsze pod ręką.

Owady w miejscu pracy – jak się przed nimi chronić?

Osoby, które są narażone na ukąszenia owadów ze względu na swoją pracę lub styl życia, powinny stosować środki ochrony przed ukąszeniem owadów. Należy zwrócić uwagę na to, aby nosić odpowiednią odzież ochronną, zachować umiar w stosowaniu perfum i kosmetyków o zapachu oraz unikać jasnych, intensywnych kolorów. Dodatkowo, warto stosować środki odstraszające owady np. zawierające DEET.

W przypadku osób przebywających na obszarach, gdzie istnieje ryzyko zakażenia kleszczami, jak w przypadku ogródkarzy i pszczelarzy, należy stosować odzież ochronną, która minimalizuje dostęp kleszcza do skóry. Należy również stosować specjalne preparaty odstraszające kleszcze, których skład może chronić przez wiele godzin, a także regularnie kontrolować swoje ciało, zwłaszcza skórę i włosy, w poszukiwaniu kleszczy po powrocie do domu.