Kleszcz — charakterystyczne cechy

Kleszcze to pajęczaki, które osiągają wymiary maksymalnie do 30 mm, a najczęściej nie przekraczają 15 mm. Można je rozpoznać po ilości odnóży — osobnik dorosły posiada 4 pary, a larwa 3. Pomimo tego, że kleszcz kojarzy nam się tylko z jednym rodzajem, to w Europie występuje około 70 gatunków tych stworzeń, a 19 na stałe znajduje się w Polsce. Należy pamiętać, że kleszcze to zewnętrzne pasożyty kręgowców. W ich cyklu rozwojowym wyróżniamy stadium larwy, nimfy i osobnika dorosłego. Każde z nich do dalszej ewolucji potrzebuje krwi żywiciela [1].

Gdzie i kiedy można spotkać kleszcza?

Kleszcz to osobnik, który preferuje ciepłe i wilgotne środowisko. W związku z tym okres wzrostu aktywności pajęczaków przypada na początek wiosny i trwa aż do końca jesieni. Najczęściej możemy spotkać go w lasach liściastych, na łąkach oraz w roślinności otaczającej rzeki lub jeziora. Rzadziej występuje w suchych lasach iglastych. Larwy kleszcza bytują głównie w niskiej trawie, a osobniki dorosłe pojawiają się także na drzewach i krzewach. Nie należy również zapominać o tym, że możemy go spotkać także w przydomowych ogródkach [2].

Czy kleszcz jest groźny?

Nie każdy kleszcz jest nosicielem groźnych chorób, jednak każde ukąszenie niesie ryzyko zachorowania. Z chorobami odkleszczowymi kojarzymy najczęściej boreliozę i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), aczkolwiek wyróżniamy także inne dolegliwości:

• choroby wirusowe:
  • gorączka krwotoczna Alkhurma
  • krymsko-kongijska gorączka krwotoczna
• choroby bakteryjne:
  • anaplazmoza
  • erlichioza
  • śródziemnomorska gorączka plamista
  • riketsjoza
  • nawracająca gorączka odkleszczowa
  • taluremia
• choroby pierwotniakowe:
  • babeszjoza
  • teilerioza [3].

Sposoby ochrony przed kleszczem

Skutki ugryzienia przez kleszcza mogą być poważne, dlatego warto chronić się przed pajęczakiem. Kleszcz nie potrafi latać ani skakać, dlatego najczęściej występuje na wierzchołkach traw lub liści i trafia na nasze ciało, gdy my sami otrzemy się o roślinność.

Kleszcz najchętniej wczepia się w miejscach ciepłych i wilgotnych, dlatego po każdym spacerze powinniśmy dokładnie obejrzeć okolice pachwin, pach, kolan, pępka, fałdów brzusznych oraz skórę głowy i okolice uszu. Jeżeli wybieramy się w miejsca, gdzie spotkanie kleszcza jest wysoce prawdopodobne, stosujmy również odpowiednią odzież ochronną. Ubierzmy się w długie spodnie i koszulkę z długim rękawem. Nogawki spodni wpuśćmy do butów. Warto założyć również czapkę z daszkiem lub rybacką, aby chronić okolice głowy. Po tym jak kleszcz osiądzie na naszym ubraniu, musi upłynąć pewien czas, aby dotarł do miejsca docelowego. Szczelne ubranie zminimalizuje ryzyko ukąszenia.

Dobrym rozwiązaniem będzie również zastosowanie repelentów. Są to środki, które odstraszają kleszcze. Na rynku istnieje wiele różnych produktów, które zawierają skuteczne substancje chemiczne, takie jak:

• DEET (Mugga, Foresta, Ultrathon),
• ikarydyna (Moskito Guard, Kick the Tick Max Repelent Plus, OFF! Max),
• IR3535 (Ziaja Antybzzz, Foresta),
• parametandiol
• 2-undekanon (BIO-UD-8 Spray),
• olejek z eukaliptusa cytrynowego.

Z wymienionych powyżej, DEET chroni przed kleszczami do 10 godzin, a ikarydyna nawet do 14. Natomiast parametandiol i olejek z eukaliptusa cytrynowego jest przeciwwskazany u dzieci poniżej 3. roku życia. Okrycia wierzchnie warto spryskać 0,5% permetryną, gdyż jest to środek, który zabija kleszcza w kilku minut. Z tego powodu nie zdąży się on dostać do docelowego miejsca wkłucia [4-6].

Po powrocie do domu zaleca się zdjęcie odzieży wierzchniej i umieszczenie jej w suszarce bądź potraktowanie innym źródłem ciepła. Kleszcz jest wrażliwy na wysoką temperaturę — w efekcie, po około 10 minutach zginie [6].

Kleszcz — skuteczne metody usunięcia

Czasami nawet pomimo zastosowania najlepszych sposobów ochrony znajdziemy wbitego  w ciało kleszcza. Co wtedy zrobić? Pod żadnym pozorem nie należy stosować starodawnych metod usuwania kleszcza, gdyż smarowanie go masłem, olejem, wazeliną, lakierem do paznokci jest nieskuteczne. Dojdzie wtedy do odcięcia dopływu tlenu i w efekcie pająk wprowadzi jeszcze więcej toksyn do organizmu. Pajęczaka nie wolno również zdrapywać ani wyciskać.

Zalecany schemat postępowania polega na jak najszybszym usunięciu kleszcza. Możesz użyć do tego jednorazowej pęsety bądź specjalistycznych urządzeń dostępnych w aptece. Oto co powinieneś zrobić:

1. Najpierw umieść pęsetę jak najbliżej skóry.
2. Następnie delikatnie ściśnij szczypce, jednak uważaj, aby nie zgnieść kleszcza.
3. Wykonaj zdecydowany, ale płynny ruch ku górze – nie skręcaj ani wyszarpuj kleszcza.
4. Jeżeli usunięcie się nie powiedzie, to powtórz czynność.
5. Po usunięciu kleszcza upewnij się, że żadna jego część nie pozostała wewnątrz ciała. Policz odnóża – powinien mieć ich 4 pary. Jeżeli jakaś część pajęczaka utkwiła w ciele, spróbuj usunąć ją jałową pęsetą lub udaj się do lekarza.
6. Zdezynfekuj miejsce przy użyciu środka dezynfekującego – alkoholu lub wody z mydłem.
7. Umyj dokładnie ręce.
8. Pozbądź się kleszcza poprzez zabicie go w alkoholu etylowym lub umieszczenie w szczelnie zamykanym opakowaniu [4].

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) — groźne następstwo ukąszenia

Jedną z groźniejszych, odkleszczowych chorób w naszym regionie jest kleszczowe zapalenie mózgu. Po ukąszeniu KZM rozwija się od 7 do 14 dni. Początkowo schorzenie jest bezobjawowe bądź podobne do przeziębienia lub grypy, jednak po 2 tygodniach może dojść do zajęcia układu nerwowego, co wiąże się z eskalacją symptomów. KZM jest niebezpieczne, gdyż prowadzi do rozwoju zapalenia rdzenia kręgowego lub opon mózgowo-rdzeniowych albo do wystąpienia obu chorób jednocześnie. Z tego powodu nawet 50% zakażonych z objawami z układu nerwowego może doświadczyć trwałych powikłań neurologicznych. Niestety u około 1% chorych dochodzi do zgonu [7].

KZM — czy istnieje skuteczna ochrona?

KZM jest bardzo niebezpieczne dla zdrowia, jednak na szczęście istnieje skuteczna broń przeciwko tej chorobie. Dysponujemy szczepieniami ochronnymi, które mogą być stosowane nawet u dzieci. Dostępne szczepionki to:

• FSME-IMMUN oraz FSME-IMMUN Junior,
• Encepur Adults oraz Encepur K.

Obie szczepionki posiadają inaktywowanego wirusa [7]. Z badań wynika, że 90% zaszczepionych jest odpornych po 2 dawce, a 97% po 3. Natomiast u osób, które się regularnie szczepią ochrona przed KZM wynosi nawet 99% [8].

Szczepionka na KZM — schemat szczepienia preparatem FSME-IMMUN

Obie szczepionki najlepiej przyjąć przed rozpoczęciem okresu wysokiej aktywności kleszczy, który przypada na początek marca. Z tego względu preferowanym terminem podania pierwszej dawki jest okres zimowy. Pełny cykl szczepień składa się z 3 dawek oraz kolejnych dawek przypominających [8-9].

Szczepionka FSME-Immun (0,5 ml) przeznaczona jest dla ludzi od 16. roku życia. Dzieciom od 1. do 15. roku życia podaje się FSME-Immun Junior (0,25 ml). Preparat Encepur Adults (0,5 ml) można stosować u osób od 12. roku życia. Wersja dla dzieci – Encepur K (0,25 ml) jest skierowana dla dzieci od 1. do 11. roku życia [8,9,10,11].

Każdą szczepionkę można przyjąć w schemacie podstawowym lub przyspieszonym.

Tabela 1. Schemat szczepienia preparatem FSME-IMMUN (0,5 ml) i FSME-IMMUN Junior (0,25 ml).

Dla osób od 60 roku życia zarówno pierwsza jak i kolejne dawki szczepień przypominających powinny być podawane co 5 lat [8].

Szczepionka na KZM — schemat szczepienia preparatem Encepur

Tabela 2. Schemat szczepienia preparatem Encepur Adults (0,5 ml) i Encepur K (0,25 ml).

W przypadku szczepionek Encepur Adults dorośli powyżej 49. roku życia powinni przyjmować szczepienie przypominające co 3 lata po wykonaniu całego schematu szczepienia podstawowego. Jeśli zostali zaszczepieni wariantem szybkim, to pierwsza dawka przypominająca powinna zostać podana według schematu z Tabeli 2., ale kolejne dawki przypominające co 3 lata [10-11].