Co to jest borelioza?

Borelioza to choroba zakaźna wywoływana przez bakterie Borrelia burgdorferi (rzadziej Borrelia mayoni). Schorzenie najprawdopodobniej towarzyszy nam od tysiącleci, jednak nie zostało wcześniej odpowiednio udokumentowane. Inna nazwa boreliozy to choroba z Lyme, a odnosi się to do jej angielskiego terminu (Lyme disease). W 1977 roku pojawił się opis 12 przypadków zapalenia stawów u dzieci z okolicy miasta Lyme oraz Old Lyme w Connecticut w Nowym Jorku. Przypadłość powiązano z ugryzieniem przez kleszcze i stąd wzięła się nazwa [1-2].

Borelioza — czy warto wysyłać kleszcza do badania?

Borelioza to choroba przenoszona przez kleszcze, jednak należy pamiętać, że nie każdy kleszcz jest wektorem zakażenia. Naukowcy nie zalecają także przeprowadzania badań laboratoryjnych w kierunku obecności B. burgdorferi po każdym ukąszeniu. Obecność lub brak krętków w kleszczu nie świadczy bezpośrednio o zakażeniu pacjenta. Warto natomiast wysłać kleszcza na badanie w kierunku ustalenia konkretnego gatunku. Ta informacja może przynieść więcej informacji na temat rzekomego zakażenia [3].

Objawy boreliozy

Wczesne objawy boreliozy pojawiają się zwykle od 3 do 30 dni od ugryzienia. Możemy tutaj wyróżnić symptomy grypopodobne, takie jak: gorączka, dreszcze, ból głowy i mięśni lub zmęczenie [1].

Borelioza najczęściej charakteryzuje się rumieniem wędrującym, który zwykle pojawia się około 7 dni po ugryzieniu, jednak nie musi występować u wszystkich. Często jego lokalizacja związana jest z miejscem wbicia kleszcza, jednak może wystąpić na innych częściach ciała. Rumień wędrujący rozpoczyna się jako mała zmiana, a z biegiem czasu może osiągnąć średnicę nawet do 30 cm. Zwykle nie jest bolesny, ale w obrębie rumienia może występować zwiększona ciepłota [1].

Rycina 1 przedstawia najczęściej występującą formę rumienia wędrującego, jednak może on wyglądać inaczej:

• owalne zaczerwienienie z centralnie umieszczonym strupem,
• mały rumień z guzkiem,
• wielomiejscowa wysypka z licznymi rumieniami, które mają ciemniejszy środek,
• duży, mocno czerwony rumień na tułowiu,
• owalny rumień z zaczerwienionymi brzegami – jasny w środku,
• jasnofioletowa zmiana z przejaśnieniem w środku, która pojawia się na tyle kolana [1].

Późniejsze symptomy występują zwykle po tygodniach lub miesiącach od ukąszenia:

• silny ból głowy i sztywność karku,
• porażenie nerwu twarzowego,
• zapalenie stawów, któremu towarzyszy ból i obrzęk — najczęściej dotyczy stawu kolanowego i innych dużych stawów,
• nieregularne bicie serca, palpitacja,
• zawroty głowy i trudności w oddychaniu,
• zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego,
• drętwienie i mrowienie dłoni oraz stóp [1].

Borelioza — diagnostyka

Według wytycznych NICE, jeżeli pacjent został ugryziony przez kleszcza i podejrzewamy boreliozę, a do tego pojawił się rumień wędrujący, to należy rozpocząć leczenie antybiotykami. Jeśli natomiast nie występuje rumień, to zaleca się przeprowadzenie testu ELISA. Pozytywny wynik ELISA powinien zostać potwierdzony badaniem immunoblot i dopiero wtedy zaleca się włączenie antybiotykoterapii [4].

Co jeśli testy wyjdą negatywne? NICE zaleca rozważenie występowania innej choroby. Jeśli test ELISA został wykonany do 4 tygodni od wystąpienia objawów, to rekomenduje się jego powtórzenie po 4 lub 6 tygodniach po przeprowadzeniu pierwszego badania i przy dalszym występowaniu symptomów choroby u pacjenta, a po tym ponowienie testu immunoblot. Jeśli oba testy wyjdą pozytywne, diagnoza jest jasna – borelioza [4]. 

Pamiętajmy też o tym, że są to jedynie rekomendacje. Lekarz na podstawie obrazu klinicznego chorego może włączyć antybiotykoterapię przed otrzymaniem wyników – szczególnie jeśli obecne są objawy skórne i ugryzienie nastąpiło w rejonie endemicznym. To ważne, aby leczenia nie opierać wyłącznie na testach, gdyż badanie na przeciwciała przeprowadzone w krótkim odstępie od ugryzienia — np. poniżej 2 tygodni — może dać fałszywie negatywny wynik. Czasami nawet u pacjenta seropozytywnego trudno stwierdzić czy wynik wskazuje na boreliozę wynikająca z ostatniego ugryzienia, czy być może jest efektem przeszłej choroby. Negatywne rezultaty testów nie są również jednoznaczne z wykluczeniem boreliozy [3-4].

Borelioza — leczenie prewencyjne

Borelioza powinna być leczona profilaktycznie przy użyciu antybiotyków w ciągu 72 h od ugryzienia przez kleszcza. Terapia zalecana jest w przypadku ugryzień wysokiego ryzyka, np. w rejonach o zwiększonej zapadalności na boreliozę lub wyjęciu kleszcza dopiero później niż 36 h po ugryzieniu. Jeśli nie możemy stwierdzić ryzyka, to zaleca się obserwację [3]. Antybiotykiem przeznaczonym do terapii prewencyjnej jest doksycyklina (Doxycyclinum Polfarmex, Doxycyclinum TZF, Efracea, Unidox Solutab) w schemacie:

• Dorośli – doustnie 200 mg (1 dawka).
• Dzieci – doustnie 4,4 mg/kg masy ciała (1 dawka, maksymalnie 200 mg) [3].

W niektórych badaniach klinicznych pojawiły się inne antybiotyki przeznaczone do chemoprewencji, takie jak: tetracyklina (Tetracyclinum TZF), penicylina, amoksycylina (Amoksiklav, Amotaks, Amotaks Dis, Augmentin, Duomox). Jednak schemat oparty na doksycyklinie jest jednak najbezpieczniejszym wyjściem [3].

Jak leczyć boreliozę?

Standardowy schemat leczenia boreliozy przy obecności rumienia wędrującego oparty jest na antybiotykoterapii (czytaj więcej: Dekalog prawidłowej antybiotykoterapii). Według wytycznych stosuje się takie same antybiotyki dla dzieci i dorosłych — czynnikiem różniącym jest dawka leku. Stosuje się związki, takie jak: doksycyklina, amoksycylina, cefuroksym (Bioracef, Ceroxim, Xorimax, Zamur, Zinnat) [1].

Tabela 1. Borelioza – schemat antybiotykoterapii doustnej dzieci i dorosłych [1].

Wiek	Substancja chemiczna	Dawkowanie	Czas terapii [dni]
Dorośli	Doksycyklina lub	100 mg dwa razy dziennie	10-14
	Amoksycylina lub	500 mg trzy razy dziennie	14
	Aksetyl cefuroksymu	500 mg dwa razy dziennie	14
Dzieci	Doksycyklina lub	4,4 mg/kg masy ciała dziennie podzielone na dwie dawki (maksymalnie 100 mg na jedną dawkę)	10-14
	Amoksycylina lub	50 mg/kg masy ciała dziennie podzielone na trzy dawki (maksymalnie 500 mg na jedną dawkę)	14
	Aksetyl cefuroksymu	30 mg/kg masy ciała dziennie podzielone na dwie dawki (maksymalnie 500 mg na jedną dawkę)	14

Borelioza u pacjentów uczulonych, bądź u których występują przeciwwskazania do przyjmowania powyższych antybiotyków, może być leczona innymi związkami. Stosuje się wtedy makrolidy, takie jak: azytromycyna, klarytromycyna lub erytromycyna. Natomiast mają one niestety mniejszą skuteczność [1].

Część substancji chemicznych nie jest zalecana do leczenia boreliozy. Wyróżnia się tu związki, takie jak:

• cefalosporyny I generacji,
• fluorochinolony,
• aminoglikozydy,
• pirazynamid (Pyrazinamid Farmapol),
• wankomycyna (Vancomycin-MIP),
• tigecyklina (Tigecycline Mylan, Tigecycline Sandoz, Tygacil),
• metronidazol (Metronidazol Polpharma),
• tinidazol (Tinidazolum Polpharma),
• ryfampicyna (Rifampicyna TZF),
• hydroksychlorochina (Plaquenil),
• flukonazol (Flucofast, Flucorta, Flumycon, Mycosyst) [1].

Leczenie boreliozy podczas ciąży

Niestety może się zdarzyć, że borelioza rozwinie się podczas ciąży. Czy w takiej sytuacji można podawać ciężarnej antybiotyki? Według NICE leczenie kobiet w ciąży nie powinno odbiegać w większości przypadków od standardowych schematów terapeutycznych. Jedyną różnicą jest to, że bezwzględnie należy stosować tylko i wyłącznie antybiotyki bezpieczne w ciąży (czytaj więcej: Antybiotyki w ciąży — czy są bezpieczne?). Przekazanie choroby dziecku w trakcie trwania ciąży jest mało prawdopodobne [4].

Borelioza i szczepionka

Borelioza jest chorobą, którą w większości przypadków da się wyleczyć. Pacjent powinien powrócić do pełni sił i nie doświadczać negatywnych skutków ubocznych. Jednak czy jest możliwość przeciwdziałania tej chorobie?

Jednym rozwiązaniem jest stosowanie skutecznych metod ochrony przed kleszczami (czytaj więcej: Kleszcz — obawy, metody usuwania i ochrona). Kleszczowe zapalenie mózgu to również niebezpieczne schorzenie, na które istnieje skuteczna szczepionka. Czy podobnie jest w przypadku boreliozy? Niestety nie. W 1998 FDA dopuściła do stosowania szczepionkę przeciwko boreliozie firmy GlaxoSmithKline – LYMErix. Po szczepieniu w kilkudziesięciu przypadkach pojawiły się choroby autoimmunologiczne. Ostatecznie FDA i CDC nie potwierdziły związku między szczepieniem a wystąpieniem chorób. Jednak firma w 2002 roku wycofała produkt ze sprzedaży [2].

Aktualnie istnieje szczepionka w fazie badań klinicznych firmy Valneva — VLA15. To białkowa szczepionka, która umożliwia uodpornienie na 6 serotypów białka powierzchniowego OspA. Wyniki, które firma opublikowała do tej pory, są obiecujące. Trzecia faza badań klinicznych planowana jest na 2022 rok [5].