Alergia to reakcja układu odpornościowego, pojawiająca się w kontakcie z alergenem. Może objawiać się pod postacią zmian skórnych bądź symptomów ze strony układu oddechowego lub pokarmowego. Alergen u osoby zdrowej jest całkowicie tolerowany i nie wywołuje żadnych uciążliwych dolegliwości, zaś u osoby uczulonej może prowadzić do naprawdę przykrych konsekwencji. W zależności od alergenu, reakcje organizmu mogą być różne. Alergia na jad owadów to zazwyczaj gwałtownie przebiegająca reakcja organizmu, występująca po użądleniu przez owada [1,2].

Alergia na jad owadów — na jakie owady należy szczególnie uważać?

Owady z rzędu błonkoskrzydłych są głównymi sprawcami silnych użądleń i występujących po nich reakcji alergicznych. Należą do nich pszczołowate, czyli pszczoła miodna oraz trzmiel, a także grupa osowatych, z osą zwyczajną i szerszeniem na czele. W ostatnich latach znaczącą rolę zaczynają również odgrywać błonkówki z rodziny mrówkowatych. W praktyce jednak najczęściej występują uczulenia na jad pszczoły i osy. Zdecydowanie rzadziej spotyka się przypadki pacjentów uczulonych na jad trzmieli — są to głównie osoby szczególnie narażone, ze względu na rodzaj wykonywanego zawodu np. leśnicy [2].

Jak żądlą owady?

Gatunki owadów są niezwykle zróżnicowane. Mają urozmaicony wygląd, jak również niejednakowy sposób żądlenia i różnoraki skład swojego jadu. Samica pszczoły pozostawia w skórze człowieka fragment swojego odwłoka wraz z aparatem żądłowym. Pozbywając się tej części swojego ciała, ginie tuż po użądleniu. Aparat żądłowy zawiera woreczek z jadem oraz mięśnie, spełniające funkcję pompki. Dzięki takiemu mechanizmowi, jad wstrzykiwany jest w skórę, nawet gdy pszczoła już się go pozbędzie i zginie. Tymczasem osy, w przeciwieństwie do pszczół, mogą żądlić wielokrotnie podczas swojego życia. Nie pozostawiają one żądła w skórze, pozostawiając tym samym znacznie mniejszą ilość jadu, niż ma to miejsce w przypadku użądlenia pszczoły [2,3].

Z czego składa się jad?

Reakcja alergiczna, pojawiająca się po użądleniu przez owada, łączy się bezpśrednio z aktywnością naszego układu immunologicznego. Rozpoznaje on konkretny składnik jadu jako alergen i próbuje go unieszkodliwić i zwalczyć. Składnikami jadu, które wywołują reakcje alergiczne, są w większości białka, zazwyczaj enzymy. Wywołują one u uczulonych osób miejscowe i uogólnione objawy alergiczne. Można je podzielić na:

• alergeny główne — reaguje na nie większość uczulonych osób;
• alergeny mniejsze, wywołujące reakcje zaledwie u kilku-kilkunastu procent pacjentów;
• substancje niskocząsteczkowe — odpowiedzialne są za miejscową reakcję w miejscu użądlenia (ból, obrzęk, zaczerwienienie).

Chociaż jady osy i pszczoły znacznie się od siebie różnią, mają kilka cech wspólnych. Część ich składników posiada zbliżoną budowę. Takim przykładem są enzymy — hialuronidaza czy fosfolipaza. Zdecydowana większość komponentów jadu jest jednak odmienna. Jad pszczoły posiada melitynę — peptyd, który silnie uszkadza komórki gospodarza. Z kolei osowate posiadają w antygen 5, stanowiący główny alergen jadu os. Jad mrówkowatych pod względem składu jest najbardziej zbliżony do jadu os [2,4].

Alergia na jad owadów — jakie się objawia?

Użądlenie przez jednego owada u osoby nieuczulonej nie wywołuje żadnych przykrych dolegliwości, poza chwilowym bólem, zaczerwienieniem i obrzękiem w miejscu użądlenia. Jest to fizjologiczna reakcja organizmu i jest obojętna dla stanu zdrowia pacjenta. U takich osób objawy toksyczne mogą się pojawić jedynie wówczas, gdy zostaną użądlone przez wiele owadów jednocześnie. Takie zjawisko nazywa się użądleniem gromadnym.

Sytuacja przedstawia się zgoła inaczej u osób, cierpiących na alergie na jad owadów. U takiej grupy pacjentów, wystarczy użądlenie tylko jednego owada, aby wywołać objawy reakcji alergicznej — niekiedy bardzo ciężkie, wręcz zagrażające życiu. Pierwsze symptomy pojawiają się tuż po użądleniu. U części pacjentów po początkowej poprawie, może dojść do nawrotu objawów nawet po upływie kilkunastu godzin.

U osób uczulonych na jad owadów, po użądleniu pojawia się duża reakcja miejscowa, pod postacią silnej bolesności, zaczerwienienia i obrzęku o średnicy powyżej 10 cm. Objawy te utrzymują się zazwyczaj powyżej 24 godzin. Taka sytuacja nie jest zagrożeniem dla zdrowia i życia, pod warunkiem, że miejscem użądlenia nie jest  okolica szyi, głowy, jamy ustnej i języka. Może wówczas dojść do obrzęku gardła lub krtani, co w skrajnych przypadkach może doprowadzić do śmierci wskutek uduszenia (Czytaj także: Leki na alergie – podział i przegląd leków przeciwhistaminowych).

Do objawów ogólnych należą:

• reakcje skórne: pokrzywka, bąble (bez płynu), swędzenie, obrzęk (Czytaj także: Wapno na alergię – dlaczego nie warto go stosować?);
• symptomy ze strony układu pokarmowego: bóle brzucha, wymioty, nudności;
• objawy ze strony układu oddechowego: obrzęk gardła lub krtani, skurcz oskrzeli;
• spadek ciśnienia tętniczego, sinica, zapaść;
• utrata przytomności;
• rozluźnienie zwieraczy układu moczowego lub pokarmowego;
• wstrząs anafilaktyczny [2].

Czy można wykonać testy alergiczne na jad owadów?

Alergia na jad owadów jest bardzo częsta. Zazwyczaj testy przeprowadza się u osób, u których wystąpiły objawy alergii po ukąszeniu owada. Podstawą diagnostyki są testy skórne. Polegają one na naniesieniu na skore wyciągów z jadów różnych owadów, a następnie nacinaniu skóry. Zaczerwienienie i obrzęk oznacza występowanie uczulenia. 

W przypadku osób, u których ryzyko pojawienia się reakcji anafilaktycznej podczas testów skórnych jest wysokie, można przeprowadzić testy z krwi na obecność przeciwciał skierowanych przeciwko jadom poszczególnych grup owadów. 

Jak chronić się przed użądleniami owadów?

Osoby uczulone na jad owadów powinny szczególnie uważać na użądlenia. Nie ma możliwości wyeliminowania tego czynnika ryzyka ze swojego otoczenia, jednak warto wprowadzić kilka profilaktycznych zasad, których przestrzeganie pomoże zminimalizować ryzyko użądlenia.

1. W miejscach o dużej ekspozycji na owady należy zakładać długie spodnie, bluzki z długim rękawem oraz czapkę/kapelusz, aby ochronić jak największą powierzchnię skóry.
2. Biel, beż i zieleń to najbezpieczniejsze kolory ubrań. Wszelkie jaskrawe barwy są imitacją intensywnych, kwiatowych barw — przyciągają zatem wszelkie owady.
3. Silny zapach perfum, wszelkich dezodorantów, jak również potu, zwabiają owady — należy ich unikać.
4. Warto unikać przebywania wśród kwitnących roślin — są one skupiskiem pszczół i os.
5. Wszelkie pojemniki na śmieci, odpadki i resztki żywności należy szczelnie zamykać.
6. Nie należy jeść słodkich pokarmów (owoców, dżemów itp.) na świeżym powietrzu.
7. Warto pamiętać, że chodzenie boso zwiększa ryzyko użądlenia.
8. W sytuacji, gdy owad użądlił osobę w naszym otoczeniu, należy oddalić się od niej na minimum 50 metrów — mogą bowiem przylecieć inne owady.
9. W razie ataku owadów należy bezwzględnie chronić głowę [2].

Czym smarować użądlenie?

Po użądleniu skóra jest mocno zaczerwieniona, pojawia się obrzęk i świąd. Warto posmarować miejsce preparatem o działaniu przeciwhistaminowym. W aptece znajdziemy preparaty zawierające dimetinden, czyli substancję przeciwalergiczną pod nazwami Foxill i Fenistil. Można je stosować nawet u małych dzieci. 

Kolejnym preparatem wartym polecenia jest Allefin, który posiada difenhydraminę o właściwościach przeciwalergicznych i znieczulającą miejscowo lidokainę. Same leki przeciwhistaminowe działają przeciwświądowo, jednak w połączeniu ze znieczuleniem szybciej odczujemy ulgę.