Rtęć i jej związki

Rtęć występuje w różnych formach, takich jak:

• Rtęć metaliczna – w temperaturze pokojowej ma ciekły stan skupienia i to zwykle o niej myślimy, jeśli mówimy o rtęci.
• Nieorganiczne związki rtęci, np. kalomel lub sublimat.
• Organiczne związki rtęci, np. metylortęć.

Związki rtęci różnią się, m.in. toksycznością, co omówimy w dalszej części artykułu.

Skąd bierze się rtęć w środowisku?

Rtęć występuje naturalnie w skorupie ziemskiej. Jest uwalniania do środowiska, np. w wyniku aktywności wulkanów. Niestety dużą ilość rtęci uwalnia się do środowiska w wyniku działalności ludzkiej, np.

• działalność elektrowni węglowych, spalarni odpadów,
• spalanie węgla w gospodarstwach domowych,
• przemysł wydobywczy (rtęci, złota i innych metali),
• produkcja barwników, fungicydów lub chloru [1,2].

Rtęć i ryby

Czasami słyszy się o tym, że pewne ilości rtęci znajdują się w rybach. Jest to poniekąd prawda. W środowisku naturalnym występuje głównie rtęć metaliczna, która ulega utlenieniu do rtęci dwuwartościowej. Następnie w wyniku przemian chemicznych i aktywności bakterii w zbiornikach wodnych dochodzi do powstania związków organicznych, czyli związków metylo- i dimetylortęciowych [2].

Ryba spożywa rtęć głównie z pokarmem, gdyż znajduje się ona też w mniejszych ilościach w  skorupiakach. Jej biologiczny okres półtrwania wynosi kilkaset dni, dlatego teoretycznie im starsza ryba, tym więcej metylortęci może posiadać w organizmie (nawet 1 mg/kg masy ciała, ale zwykle poniżej 0,2 mg/kg masy ciała). Poprzez zjedzenie ryby przez człowieka metylortęć dostaje się do jego i jest w nim akumulowana [2].

Objawy zatrucia rtęcią

Objawy zatrucia rtęcią zależą od rodzaju związku, zaabsorbowanej ilości lub wieku człowieka. Poniżej przedstawiamy najczęstsze objawy zatrucia różnymi formami rtęci.

Objawy zatrucia rtęcią metaliczną i związkami nieorganicznymi

Zatrucie rtęcią metaliczną następuje najczęściej w wyniku wdychania jej par, np. wskutek rozbicia przedmiotów, które ją zawierają. Pierwszym narządem, który jest najbardziej narażony na pary rtęci, są płuca. Może rozwinąć się zapalenie oskrzeli, oskrzelików lub śródmiąższowe zapalenie płuc. Początkowo człowiekowi może towarzyszyć kaszel, ból gardła i duszność. Ostre zatrucie najczęściej kończy się zgonem z powodu niewydolności oddechowej [2-4].

Oprócz powyższego rozwijają się objawy z układu pokarmowego, takie jak:

• biegunka,
• nudności i wymioty,
• ból brzucha,
• uczucie metalicznego posmaku w ustach,

oraz z układu nerwowego, np. ból głowy, osłabienie, zaburzenia widzenia, czucia, drżenie mięśni. Może dojść do niewydolności nerek [2-4].

Nieorganiczne sole rtęci mogą powodować:

• ślinotok,
• pieczenie w przełyku,
• krwawe biegunki i wymioty, 
• uszkodzenie nerek [2]

Objawy zatrucia rtęcią organiczną

Zatrucie rtęcią organiczną następuje najczęściej w wyniku spożywania ryb i owoców morza, które żyły w zbiornikach wodnych zanieczyszczonych rtęcią. Najczęstsze objawy zatrucia metylortęcią to:

• utrata widzenia (głównie peryferyjnego),
• uczucie mrowienia i drętwienia rąk, nóg i okolic ust,
• problemy z koordynacją ruchową,
• osłabienie zdolności mówienia, chodzenia i słyszenia,
• osłabienie mięśni [3].

Na zatrucie metylortęcią narażony jest bardzo mocno płód. U takich dzieci po urodzeniu dochodzi do zaburzeń poznawczych, upośledzenia motorycznego i trudności z mówieniem [3].

Zatrucie metylortęcią nastąpiło w latach 50. XX wieku w japońskiej Minamacie z powodu zatrucia wody związkami rtęci przez przemysł, który spuszczał zatrute ścieki do wody. Z tego powodu zespół objawów neurologicznych wynikających z powodu zatrucia metylortęcią nazwano chorobą Minamata.

Co zagraża osobom, które mają styczność z rtęcią?

Powyższe objawy zatrucia rtęcią dotyczyły głównie zatrucia ostrego, czyli nagłego kontaktu z dużym stężeniem tych związków. Jednak co zagraża osobom, które mają styczność z rtęcią przez dłuższy czas? Objawy po takich zatruciach rozwijają się dłużej (nawet kilka tygodni). Początkowo objawy nie są charakterystyczne. Chory skarży się na ból głowy i kończyn oraz osłabienie [2].

Wraz z dalszą akumulacją związków rtęci dochodzi do pojawienia się ślinotoku, zapaleń błon śluzowych i wypadania zębów. Cechą charakterystyczną jest występowanie niebiesko-fioletowego rąbka na dziąsłach [2].

Następnie dołączają problemy z układu nerwowego, np.:

• zaburzenia snu, koncentracji i pamięci,
• nadpobudliwość nerwowa,
• nagłe zmiany nastroju,
• potliwość,
• tachykardia,
• drżenie ciała,
• trudności w chodzeniu [2].

Jak wykryć rtęć w organizmie?

Znamy już objawy zatrucia rtęcią, jednak jak wykryć rtęć w organizmie człowieka? Oczywiście jednym ze sposobów będzie obserwacja organizmu i wysnucie wniosków na podstawie objawów, jednak z racji tego, że objawy są niecharakterystyczne w początkowej fazie, może być to utrudnione.

Rtęć w organizmie można wykryć we krwi, w moczu i np. we włosach.

Po ostrym zatruciu rtęcią jej stężenie szybko wzrasta we krwi. Badanie krwi może posłużyć do wykrycia narażenia na rtęć. Jednak nawet po ustaniu kontaktu z rtęcią, jej poziom we krwi utrzymuje się na wysokim poziomie jeszcze przez pewien czas. Krew jest dobrym materiałem do wykrycia organicznych związków rtęci, takich jak metylortęć [5].

W jaki sposób możemy jeszcze wykryć rtęć w organizmie? Można przeprowadzić badanie moczu. Jednak w moczu znajdują się bardzo małe ilości metylortęci, dlatego badanie moczu będzie dobrym wskaźnikiem na zbadanie poziomu rtęci metalicznej i związków organicznych [5].

Trzecim sposobem na wykrycie rtęci w organizmie będzie badanie, np. włosów. Włosy zbudowane są z keratyny, która posiada grupy sulfhydrylowe, łatwo łączące się z rtęcią. Włosy będą dobrym wskaźnikiem na określenie przewlekłego narażenia na rtęć [5].

Ile rtęci potrzeba do zatrucia?

Jakie stężenie rtęci jest niebezpieczne i ile rtęci potrzeba do zatrucia? Wszystko zależy od objawów. Badania pokazują, że przy 0,2 µl rtęci na 1 ml krwi występują parestezje (1 µg/g w mózgu). Im większe stężenie, tym objawy będą poważniejsze i tak przy około 3 µg rtęci na 1  g w mózgu może dojść do bezładu ruchowego [2].

Jeśli stężenie rtęci w moczu przekroczy 100 µg/L pojawiają się pierwsze zaburzenia neurologiczne. Stężenie powyżej 800 µg/L bywa śmiertelne [5].

Jeśli chodzi o stężenia metylortęci w rybach to przedstawia to Tabela 1.

Tabela 1. Średnia zawartość metylortęci w rybach [6].

Ryba	Średnia zawartość metylortęci [µg/g ryby]
Tuńczyk	0,93
Rekin	1,36
Miecznik	1,82
Halibut	0,31
Dorsz	0,06
Krewetki	0,05

 

Z tego powodu kanadyjskie wytyczne wskazują, że np. kobiety w ciąży i karmiące piersią nie powinny spożywać więcej niż 150 g ryb drapieżnych na miesiąc!

Jak leczyć zatrucie rtęcią?

Dimerkaprol

Swoistą odtrutką wykorzystywaną w zatruciu nieorganicznymi związkami rtęci jest dimerkaprol (BAL, British Anti Lewisite). To związek, który łączy się z rtęcią, która nawet jest już związana z białkami i enzymami w organizmie. W efekcie powstają związki łatwo rozpuszczalne w wodzie, które wydalane są z moczem. Związek podaje się domięśniowo [2].

Aktualnie BAL nie jest polecany jako odtrutka I linii ze względu na możliwe własne działanie toksyczne. Nie można podawać go przy zatruciu organicznymi związkami rtęci. BAL przeciwwskazany jest także przy niewydolności nerek [4]

Istnieją również pochodne BALu, które stosuje się jako odtrutki na sole rtęci (w tym organiczne), np.:

• DMPS – dimerkaptopropanosulfon (dożylnie, bezpieczniejszy niż BAL).
• DMSA – kwas dimerkaptobursztynowy (najmniej toksyczna pochodna, dopuszczona u dzieci oraz przy zatruciu związkami organicznymi) [2,4].

Penicylamina – Cuprenil

Penicylamina (Cuprenil) to odtrutka stosowana po zatruciu rtęcią. Wykazuje działanie wiążące ze względu na obecność grup tiolowych. Stosuje się ja doustnie w dawce od 25 mg do 100 mg na dobę przez maksymalnie 7 dni. Jednocześnie należy przyjmować witaminę B6. Jest to również lek stosowany w, np. ciężkim przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów [2,7].

Węgiel na zatrucie rtęcią?

Czy węgiel jest skuteczny w przypadku zatruciu rtęcią. Nie. Węgiel to nie jest odtrutka na rtęć i nie powinno się go podawać w takich przypadkach. W przypadku połknięcia metalicznej rtęci nie powinno się indukować wymiotów ani podawać węgla. W przypadku spożycia bardzo dużych ilości rtęci zaleca się płukanie żołądka i jelit lub nawet chirurgiczne jej usunięcie [4].