Co to jest celiakia?

Celiakia to choroba układu pokarmowego o podłożu autoimmunologicznym, która atakuje jelito cienkie. W efekcie dochodzi do uszkodzeń lub całkowitego zaniku kosmków jelitowych. Powoduje to zmniejszenie powierzchni wchłaniania składników odżywczych. Ponadto obserwuje się redukcję ilości enzymów trawiennych. Chorobie najczęściej towarzyszą niedobory żelaza, kwasu foliowego, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i witaminy B12 [1].

Jakie są przyczyny celiakii?

Celiakia najczęściej kojarzona jest z nadwrażliwością na gluten, jednak nie są to tożsame przypadłości. Cierpiąc na nietolerancję glutenu, doświadczamy podobnych objawów, jak przy celiakii, jednak nie dochodzi tutaj do niszczenia powierzchni jelita cienkiego [2].

Wielu ekspertów twierdzi, że celiakia pojawia się u ludzi z predyspozycją genetyczną. Odpowiadają za to zmiany w dwóch genach: DQ2 i DQ8. Oczywiście nie znaczy to, że osoby pozbawione tych zmian nie zachorują. Podłoże celiakii jest cały czas badane i być może odpowiadają za nią jeszcze inne rzeczy. Przykładem może być duża liczba infekcji w dzieciństwie bądź zmiany mikrobiomu jelit [3].

Podstawowym czynnikiem wyzwalającym reakcję autoimmunologiczną jest natomiast gluten. Co ciekawe, osoby z predyspozycją genetyczną, które w dzieciństwie spożywały duże ilości glutenu, mają większe ryzyko zachorowania [3].

Jakie są objawy celiakii?

Celiakia to choroba z szerokozakresowymi objawami. W zależności od jej nasilenia może zostać pomylona z innymi chorobami układu pokarmowego. Celiakia charakteryzuje się następującymi symptomami:

• wzdęcia,
• nadmierne gazy,
• biegunka lub zaparcia – mogą występować naprzemiennie,
• ból brzucha,
• nudności i wymioty,
• luźne, tłuste i cuchnące stolce [3].

W wyniku uszkodzenia ściany jelita cienkiego często pojawia się nietolerancja laktozy. Choroba z racji zaburzeń wchłaniania składników odżywczych może powodować:

• uszkodzenie szkliwa zębów,
• nagły spadek masy ciała,
• zaburzenia nastroju [3].

Schorzenie jest szczególnie niebezpieczne u dzieci, gdyż może opóźnić dojrzewanie. Najmłodsi z celiakią są często niżsi i ważą mniej niż ich rówieśnicy [3].

Co więcej, objawy celiakii mogą być nietypowe i pojawiać się również poza układem pokarmowym:

• chroniczne zmęczenie,
• depresja, obniżenie nastroju, nerwowość,
• opryszczkowe zapalenie skóry,
• ból stawów i kości,
• ból głowy, trudności z koncentracją, niekontrolowane drżenia,
• zaburzenia ze strony układu pokarmowego (nieregularne, opóźnione miesiączki, poronienia, zaburzenia płodności),
• suchość jamy ustnej, tendencja do powstawania aft, charakterystyczny czerwony i lśniący język [3].

Celiakia i jej objawy skórne

Celiakia w niektórych przypadkach może dawać objawy skórne. Takie manifestacje nazywamy chorobą Duhringa. Objawia się ona występowaniem swędzących pęcherzyków w okolicy łokci, kolan i pośladków. Dolegliwości ustępują po zastosowaniu diety eliminacyjnej, wykluczającej całkowicie gluten z diety. Objawy skórne nie występują u każdej osoby chorującej na celiakię. Znacznie częściej pojawiają się u mężczyzn niż u kobiet i nie mają powiązania z zaawansowaniem choroby. Choroba Duhringa jest uwarunkowana genetycznie, tak samo jak celiakia i także jest w pełni zależna od spożywania glutenu [7].

Celiakia i choroby towarzyszące

Osoby chore na celiakię często posiadają również choroby współtowarzyszące, takie jak:

• cukrzyca typu 1,
• choroby tarczycy,
• niedobory immunoglobuliny A i związane z tym niedobory odporności,
• choroby reumatyczne,
• choroby wątroby [2].

Większe ryzyko rozwoju celiakii występuje także statystycznie u ludzi z zespołem Downa, Turnera i Williamsa [2].

Celiakia — kiedy się ujawnia? 

Celiakia jest chorobą genetyczną, na którą choruje się całe życie. Pierwsze objawy mogą pojawić się tak naprawdę w każdym wieku. Często diagnozuje się dzieci w okresie około 5 roku życia. W okresie dojrzewania obserwujemy złagodzenie objawów, a najbardziej ostre postaci objawiają się między 35. a 55. rokiem życia. Nie jest to jednak reguła, ponieważ każdy organizm jest inny i występowanie objawów może towarzyszyć zarówno przez całe życie jak i jedynie jego fragment. W dużej mierze pojawianie się dolegliwości jest uzależnione od diety i trybu życia [8].

Jak wygląda diagnoza?

Jeśli celiakia często mylona jest z nietolerancją glutenu, a objawy mogą wskazywać na inne jednostki chorobowe, takie jak Zespół Jelita Drażliwego lub nietolerancję laktozy, to jak jednoznacznie rozróżnić choroby? Pomocne okazują się testy serologiczne z krwi, takie jak:

• oznaczenie poziomu przeciwciał IgA oraz IgG przeciwko transglutaminazie tkankowej (dla osób powyżej 2. roku życia można przeprowadzić osobne badania, natomiast dzieci poniżej 2. roku życia powinny mieć zbadane oba przeciwciała),
• badanie całkowitej ilości IgA,
• oznaczenie poziomu przeciwciał IgG przeciwko deamidowanym peptydom gliadyny (DGP) [1].

Oprócz badań krwi, pomocne w diagnozie celiakii będzie:

• biopsja jelita cienkiego — zaleca się jej wykonanie, jeśli istnieje podejrzenie celiakii, nawet w przypadku negatywnych testów serologicznych,
• biopsja skóry, w celu wykrycia opryszczkowego zapalenia skóry,
• testy genetyczne [1,4].

Powyższe badania najlepiej wykonywać przed przejściem na dietę bezglutenową.

Czy celiakię da się wyleczyć?

Niestety celiakia to schorzenie, którego nie da się wyleczyć. Nie znaczy to jednak, że jesteśmy skazani na cierpienie ze względu na objawy choroby. W większości przypadków możemy je zminimalizować bądź wyeliminować, korzystając z diety bezglutenowej. Gluten jest czynnikiem wywołującym reakcję immunologiczną, która niszczy jelita, dlatego jego unikanie będzie najlepszą terapią [1]!

Niestety gluten to białko roślinne, które powszechnie występuje w zbożach. Z tego powodu trudno go wyeliminować z diety, aczkolwiek nie jest to niemożliwe. Gluten można znaleźć w:

• pszenica (mąka durum, semolina, kasza manna, orkisz),
• jęczmień (słód, ekstrakt, ocet słodowy i drożdże piwne)
• żyto,
• pszenżyto [5].

Pamiętajmy o tym, że gluten będzie we wszystkich produktach, które powstały z wyżej wymienionych zbóż, czyli np. bułkach, pieczywie, makaronie i innych wypiekach. Źródłem glutenu będą również konserwanty i stabilizatory, które najczęściej znajdują się w żywności przetworzonej, której powinniśmy unikać. Czasami gluten może znajdować się nawet w lekarstwach i kosmetykach, dlatego zwracajmy uwagę na skład [6].

Życie z celiakią polega na korzystaniu z produktów, które nie zawierają glutenu. Niestety nawet te oznaczone jako bezglutenowe, mogą zawierać jego niewielkie ilości. Nie są to jednak ilości, które powodują objawy choroby. Produkt uważany za bezglutenowy musi zawierać mniej niż 20 ppm (części na milion) glutenu. Bezpieczna dzienna podaż glutenu u chorych na celiakię wynosi poniżej 10 mg [1]. Niestety w niektórych przypadkach, pomimo diety bezglutenowej, objawy nadal występują. Najczęściej przyczyną jest spożywanie niewielkich ilości glutenu, które występują w produktach jako “zanieczyszczenia”. W takim przypadku najlepiej skontaktować się z dietetykiem lub lekarzem, aby wyeliminować ewentualne choroby współistniejące [6].

Ważne, aby wprowadzić dietę bezglutenową jak najszybciej po rozpoznaniu. Wtedy jelita mogą nie być jeszcze tak mocno zniszczone. Co więcej, badania wskazują, że po pewnym czasie od wprowadzenia diety bezglutenowej, kondycja jelit się poprawia. Natomiast nie powinniśmy wprowadzać restrykcyjnej diety bez konsultacji z lekarzem. Najpierw poddajmy się badaniom, a dopiero po potwierdzeniu celiakii, wprowadźmy dietę [5].

Które produkty są bezglutenowe?

Najbezpieczniejsze do jedzenia będą produkty, które naturalnie nie zawierają glutenu, takie jak:

• mięso,
• ryby,
• owoce,
• warzywa,
• ryż,
• ziemniaki,
• soja,
• orzechy,
• maniok,
• amarantus,
• kukurydza,
• kasza gryczana,
• fasola,
• komosa ryżowa,
• mąki i przetwory z wyżej wymienionych produktów [5].

Stosunkowo bezpieczny wydaje się także owies. Niewielkie jego ilości są dopuszczalne w diecie bezglutenowej, jednak należy być ostrożnym, bo owies jest często zanieczyszczony glutenem. Niektórzy mogą mieć problemy żołądkowe po spożyciu produktów owsianych z racji nadwrażliwości na aweniny owsa [1,5].

Celiakia i suplementacja

Celiakia poprzez zaburzone wchłanianie składników odżywczych może powodować niedobory niektórych składników. Chorzy powinni rozważyć suplementację żelaza, kwasu foliowego, witaminy B6 i B12, D3, miedzi, cynku czy karnityny, jednak dopiero po faktycznym stwierdzeniu niedoborów poprzez badania kontrolne [1].