Od pomysłu do leku

Wszystko zaczyna się od pomysłu i rozpracowania mechanizmu choroby. Na tej podstawie naukowcy prowadzą badania i szukają rozwiązania, czyli substancji leczniczej, która będzie skuteczna w leczeniu danego schorzenia. 

Źródła nowych, potencjalnych leków są różne. Można pozyskiwać je na drodze reakcji chemicznych w laboratorium, z roślin, tkanek pobranych od zwierząt, hodowli mikroorganizmów, a także wykorzystując metody inżynierii genetycznej. Obecnie projektowanie leków w większości odbywa się przy użyciu programów komputerowych. Z tysięcy cząsteczek, tylko kilkaset, najbardziej obiecujących weźmie udział w badaniach przedklinicznych [1].

Badania przedkliniczne 

Ich celem jest zebranie informacji na temat działania biologicznego potencjalnego leku. Prowadzi się je na zwierzętach laboratoryjnych, hodowlach komórkowych, czy wyizolowanych narządach. Na tym etapie niezbędne jest uzyskanie zgody na przeprowadzenie badań klinicznych. Musi ją wyrazić Komisja Bioetyczna, a także Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych [1,2].

Badania kliniczne

Warunki, na jakich prowadzi się badania kliniczne, określa ustawa Prawo farmaceutyczne z 6 dnia września 2001 roku.

I faza badań klinicznych

Przeprowadza się je na niewielkiej grupie zdrowych ochotników. W tej fazie określa się wchłanianie leku, jego metabolizm, wydalanie oraz określa potencjalną toksyczność na organizm człowieka. Sprawdza się też, czy efekty obserwowane w badaniach przedklinicznych prowadzonych na zwierzętach, dotyczą także ludzi. W niektórych przypadkach w badaniach pierwszej fazy uczestniczą osoby chore, aby nie narażać zdrowych ochotników na toksyczne działanie badanych substancji (tak dzieje się np. w przypadku badań nad lekami przeciwnowotworowymi).

II faza badań klinicznych 

Prowadzona jest na małej grupie osób chorych. Na tym etapie porównuje się działanie placebo, lub leku stosowanego dotychczas w leczeniu danej choroby z badaną substancją. Sprawdza się też jej bezpieczeństwo dla osób chorych. Poza tym ustala się dawkowanie, sposób i częstość podawania. 

Pozytywny wynik badań w tej fazie jest wówczas, gdy korzyści z podawania nowej substancji, przeważają nad ryzykiem związanym z jej stosowaniem. W takim przypadku przechodzi się do kolejnej fazy badań.

III faza badań klinicznych

Badania III fazy przeprowadza się w wielu ośrodkach na dużej grupie pacjentów chorych. W tym momencie określa się zależność między bezpieczeństwem a skutecznością leku oraz ocenia się jego wartość terapeutyczną. Bada się jego skuteczność i bezpieczeństwo podczas długotrwałego i krótkotrwałego przyjmowania 

Czas trwania badań klinicznych to średnio 6-7 lat.

Rejestracja leku

Pozytywne ukończenie badań III fazy oznacza, że lek może zostać zarejestrowany i dopuszczony do obrotu. Czas potrzebny na rejestrację leku oraz dopuszczenie go do obrotu i rozpoczęcie produkcji to średnio 0,5-2 lata.

IV faza badań klinicznych

Zwana jest także nadzorem nad bezpieczeństwem farmakoterapii. Jest to etap już po wprowadzeniu leku do obrotu. Jego celem jest monitorowanie działań niepożądanych, jakie może wywoływać lek [1-3].

Najważniejsze bezpieczeństwo

Prace nad nowym lekiem muszą być prowadzone zgodnie z wytycznymi Good Clinical Practice, jest to tzw. Dobra Praktyka Kliniczna. Najważniejszym jej założeniem jest fakt, że dobro i bezpieczeństwo pacjenta jest wartością nadrzędną, nawet nad interesem całego społeczeństwa i rozwojem nauki. Nakazuje także wykonywać badania precyzyjnie, a otrzymane wyniki muszą być wiarygodne [2].

Lek generyczny powstaje szybciej

Wspomniane wcześniej procedury dotyczą leku innowacyjnego, czyli całkowicie nowego leku, nieobecnego dotąd na rynku. Sytuacja wygląda inaczej w przypadku leków generycznych (czyli tzw. odpowiedników). Stworzenie takiego leku, łącznie z czasem potrzebnym na rejestrację, może odbyć się zaledwie w ciągu 2 lat. Wynika to z faktu, że producenci leków generycznych nie mają obowiązku wykonania tak obszernych badań jak w przypadku leków innowacyjnych. W Polsce są możliwe 3 drogi rejestracji generyku na rynek:

1. W przypadku zgody producenta leku oryginalnego, na wykorzystanie jego wyników do oceny leku generycznego.
2. Tzw. skrócona procedura, kiedy wygasa patent na lek innowacyjny. Konieczne jest wykazanie biorównoważności generyku z lekiem oryginalnym.
3. Rejestracja leku na podstawie tzw. „well-established use” — możliwe w przypadku leków o ugruntowanym zastosowaniu medycznym na podstawie danych bibliograficznych (np. kwas acetylosalicylowy, paracetamol) [4].

Warunkowe dopuszczenie do obrotu

Istnieją wyjątkowe sytuacje (jak pandemia), kiedy lek może zostać dopuszczony do obrotu znacznie szybciej. Tak też stało się w przypadku szczepionek przeciwko COVID-19. Niecały rok od wybuchu pandemii, do obrotu na terenie Unii Europejskiej zostały wprowadzone pierwsze szczepionki m.in. COMIRNATY, produkowana przez Pfizer/BioNTech (czytaj także: Szczepionki na COVID-19 w pigułce).

Warunkowe dopuszczenie do obrotu oznacza, że szczepionki nadal pozostają w III fazie badań klinicznych i cały czas są badane oraz monitorowane.

Taka sytuacja jest możliwa, jeżeli zostanie wykazane, że korzyści ze stosowania leku są większe niż wynikające z tego ryzyko działań niepożądanych. Przeszły one badania przedkliniczne na modelach zwierzęcych, a także I oraz II fazę badań klinicznych. 

Prowadzone aktualnie badania III fazy pozwolą odpowiedzieć na pytania, które wymagają obserwacji przez dłuższy czas, np. jak długo utrzymuje się odporność u osób zaszczepionych [5].