Choć bez czarny to od dawna ulubiona roślina Słowian, można ją spotkać nie tylko w naszym kraju. Jej odmiany rosną w całej środkowej Europie, na Bałkanach, w Azji, a nawet w Afryce Północnej. Roślina sadzona jest w celach ozdobnych i leczniczych [1,2].

Kwitnienie

Krzew zaczyna kwitnąć na przełomie maja i czerwca. Nie można nie zauważyć pięknych białych, przypominających baldachy kwiatów, którymi czarny bez jest obsypany. Nie dość, że przyciąga wzrok, to jeszcze ma intensywny, specyficzny zapach. Na przełomie sierpnia i września pojawiają się owoce. Ciemnofioletowe, wyglądające jak jagody zwisają okazale na tle zielonych liści. Zanim nie zostaną przetworzone np. na sok, są niejadalne.

Bez czarny i jego związki

Zarówno związki znajdujące się w owocach jak i kwiatach mają właściwości lecznicze oraz …trujące. Te drugie dotyczą głównie dzikiego bzu hebdu (Sambucus ebulus). Ta odmiana zawiera glikozyd cyjanowodorowy — sambunigrynę [6]. Jest on składnikiem również bzu czarnego. Można go usunąć poprzez obróbkę termiczną lub suszenie owoców.

Właściwości lecznicze kwiatów i owoców bzu czarnego będą zależały więc od ich prawidłowego zbioru oraz obróbki. Zanim zrobimy z nich galaretkę, powidła, sok, herbatkę, kompot, likier, nalewkę, ocet, a nawet wino musimy uzbroić się w cierpliwość [3,4].

Zbiór

Najpierw należy znaleźć miejsce oddalone o ponad 150 m od ruchliwej drogi. Najlepiej pojechać w taki rejon, gdzie nie ma zanieczyszczonego np. przez przemysł powietrza. To ważne. Z bzu czarnego chcemy zrobić lek domowej roboty, a nie sok czy herbatę z całą gamą trujących związków.

Po odnalezieniu odpowiedniej rośliny możemy rozpocząć zbiór. Kwiaty należy zebrać, zanim rozwiną się pojedyncze pąki w baldachimach. Ważne jest też to, w którym miejscu kwiat zostanie ścięty. Najbezpieczniej zrobić to pod pierwszym rozwidleniem szypułki kwiatostanu. Łodygi i liście są trujące.

Owoce można zbierać, dopiero gdy wszystkie na całym baldachu są dojrzałe. Wskazuje na to ich lśniącoczarna barwa.

Suszenie

Następną czynnością będzie suszenie. Najwięcej leczniczych substancji czynnych zostanie zachowanych, podczas suszenia w zacienionym i przewiewnym miejscu. Temperatura w suszarni nie powinna przekraczać 30°C. Po wyschnięciu kwiaty należy okruszyć z baldachów [1,2]. Świeże owoce można również wykorzystać. Należy je jednak wcześniej poddać obróbce termicznej.

Co zawierają owoce i kwiaty?

Owoce bzu czarnego zawierają garbniki, kwasy polifenolowe m.in. kwas kawowy i kwasy organiczne m.in. kwas jabłkowy. Są również bogate w witaminy m.in. z grupy B oraz witaminę C, pektyny, cukry i śladowe ilości olejku eterycznego. W skład owoców wchodzą także antocyjany i kilka innych związków [7].

Natomiast kwiaty są bogate głównie we flawonoidy, z których najważniejszym jest rutyna i kwercetyna. Kwiaty zawierają także kwasy polifenolowe i organiczne, garbniki, sole mineralne oraz olejki eteryczne. Tak bogaty skład daje możliwość szerokiego zastosowania.

Działanie

Flawonoidy działają moczopędnie (czytaj także: Jak dbać o nasz wewnętrzny filtr? Światowy Dzień Nerek). Herbatkę z kwiatów można stosować wspomagająco w leczeniu obrzęków.

Natomiast napotne działanie to zasługa olejków eterycznych. Z powodzeniem wykorzystujemy tę właściwość podczas przeziębienia. Na infekcje wpływa również zawarta w bzie witamina C i rutyna uszczelniającą naczynia krwionośne. Ponadto, stosowana regularnie pomoże wzmocnić naszą odporność (czytaj także: 10 sposobów na wzmocnienie odporności) Rutyna sprawdza się również w chorobach związanych ze zwiększoną łamliwością i przepuszczalnością naczyń włosowatych [5,7].

Związki zawarte w kwiatach znajdują zastosowanie również w odwarach. Przygotowuje się je w celu płukania jamy ustnej [2]. Taka płukanka działa wspomagająco w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz anginie [1]. Taki roztwór można przygotować również, robiąc mocną herbatę.

Preparaty otrzymywane z owoców stosowane są jako środki odtruwające. Pomagają usuwać z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii w chorobach, np. w: gośćcu stawowym, chorobach zakaźnych oraz dermatozach (czytaj także: Grzybica stóp i paznokci — przyczyny oraz leczenie). Owoce działają też łagodnie przeczyszczająco. Mają również nieswoiste działanie przeciwbólowe wykorzystywane m.in. w nerwobólach, rwie kulszowej, migrenie, czy zapaleniu nerwu trójdzielnego [1,7].

Jak przygotować sok z bzu czarnego?

Domowej roboty sok z bzu czarnego jest banalnie prosty do przygotowania. Można go przygotować na kilka sposobów. Warto zrobić go samemu, ponieważ ten kupiony w sklepie zielarskim, czy w aptece może mieć zbyt dużo cukru. Ponadto, często zawiera jeszcze inne dodatki.

I sposób

1. Dojrzałe owoce (tylko czarne) należy umyć.
2. Zamrażamy je (usuwamy w ten sposób gorzki smak).
3. Następnie wyciskamy sok — najlepiej w wolnoobrotowej wyciskarce do soków.
4. Do wyciśniętego soku należy w indywidualny sposób dodać cukier (taką ilość, która poprawi smak).
5. Rozlać do słoików i pasteryzować ok. 10 minut.

II sposób

1. Należy przebrać dojrzałe owoce (zostawiając tylko te czarne).
2. Dokładnie umyć (można również zamrozić).
3. Umyte owoce należy wsypać do garnka i zalać wodą tak, aby wszystkie owoce były zanurzone.
4. Zagotować przez okres 5 minut i następnie ostudzić.
5. Oddzielić sok od owoców na sitku lub wycisnąć przez gazę.
6. Dodać cukier w ilości 300 g/1 l soku.
7. Rozlać do słoiczków i pasteryzować.

Przepis na herbatkę z kwiatów bzu

1. Łyżkę wysuszonych i otartych z szypułek kwiatów zalać 200-250 ml wrzątku.
2. Pozostawić w naczyniu pod przykryciem na ok. 15 minut.
3. Przecedzić przez sitko.
4. Pić z miodem i cytryną (według uznania).

Lek domowej roboty, jakim jest sok z bzu czarnego, można dodawać do herbaty, polewać nim kaszkę manną, desery, a także pić rozcieńczony tylko wodą — możliwości jest mnóstwo. Ważne, żeby stosować go często. W stanach przeziębieniowych nawet kilka razy dziennie.

Nadaje się do podawania nie tylko osobom dorosłym. Nie ma przeciwwskazań do podawania go dzieciom. Leki domowej roboty nie tylko doskonale leczą, ale przynoszą też dużą satysfakcję z własnoręcznego wykonania.